Với sự suy yếu của điều kiện thời tiết El Niño, ngành bột cá và dầu cá thế giới đang rất lo lắng về việc nguồn cung sẽ giảm vào năm 2024. Trung Quốc vẫn là thị trường lớn nhất về bột cá và thức ăn chăn nuôi/nuôi trồng thủy sản với các ngành sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản lớn, chiếm tỷ trọng đáng kể trong tiêu thụ dầu cá và bột cá toàn cầu.
Sản xuất
Sản lượng khai thác cá cơm Peru, nguồn cung cấp cả bột cá và dầu cá chính trên toàn thế giới, đã cải thiện đôi chút trong nửa cuối năm 2023. Trong khi đó, mùa cá cơm thứ hai năm 2023 ở khu vực trung tâm phía Bắc của Peru đã kết thúc vào ngày 13 tháng 1 năm 2024, chỉ đạt sản lượng 75% so với hạn ngạch được phép khai thác là 1.682.000 tấn. Mặc dù tổng hạn ngạch thấp hơn nhiều so với mức khai thác bình quân theo mùa, nhưng nguồn cung toàn cầu vẫn đạt khoảng 300.000 tấn bột cá và 5.000 tấn dầu cá. Đúng như dự đoán, hiện tượng thời tiết El Niño mang tính chu kỳ đã gây ra sự gián đoạn nghiêm trọng đối với nghề khai thác cá cơm của Peru, mặc dù các báo cáo sơ bộ vào đầu năm 2024 cho thấy những điều kiện thời tiết này đã giảm bớt. Thật vậy, những người đánh bắt cá có phần may mắn khi vẫn có được hạn ngạch (không giống như sự kiện trước đó trong lịch sử, hiện tượng El Niño mạnh mẽ năm 2014–2016 đã dẫn đến việc hủy bỏ mùa khai thác thứ hai).
Các cơ quan chức năng của Peru có trách nhiệm giám sát và quản lý trữ lượng thủy sản, đó là Viện IMARPE (Instituto del Mar del Peru - IMARPE) và Bộ Sản xuất PRODUCE (Ministryio de la Producción - PRODUCE). Họ đã giám sát chặt chẽ sinh khối và thành phần loài của trữ lượng thủy sản. Các cơ quan chính phủ và đại diện các ngành nghề khác nhau đều nhấn mạnh tầm quan trọng hàng đầu của việc đảm bảo tính bền vững của nguồn lợi thủy sản. Đặc biệt, tỷ lệ đánh bắt cá con cao là nguyên nhân gây lo ngại và là một trong những yếu tố góp phần chính dẫn đến việc hủy bỏ mùa cá đầu tiên năm 2023. Sản lượng khai thác hạn chế trong mùa thứ hai năm 2023 (tiếp ngay sau vụ mùa đầu tiên năm 2023 đã bị hủy bỏ) có sản lượng đánh bắt rất thấp. Cụ thể: Trong mùa thứ hai năm 2023, hạn ngạch thấp hơn 800.000 tấn so với hạn ngạch cùng kỳ năm trước, với tình trạng tồi tệ về thời tiết đã cản trở nghiêm trọng hoạt động đánh bắt cá và vùng nước El Niño ấm áp đã đẩy quần thể cá cơm di chuyển vào vùng nước sâu hơn, rất khó tiếp cận để khai thác.
Sản xuất ở Chile, nguồn cung cấp bột cá và dầu cá quan trọng thứ hai trên thế giới cũng đã chứng kiến sự biến động đáng kể trong suốt năm 2023; thời tiết xấu và lệnh cấm đánh bắt thủy sản đã làm gián đoạn vụ thu hoạch cá. Tổng nguồn cung giảm nhẹ so với cùng kỳ năm trước, đạt tổng cộng hơn 1.600.000 tấn, thấp hơn khoảng 2% so với sản lượng năm trước. Sản lượng khai thác cá ở Chile còn được bổ sung thêm bởi cá vụn, phần lớn đến từ ngành chế biến cá hồi đang phát triển mạnh mẽ tại quốc gia này cũng như sản lượng đánh bắt cá thu tăng cao. Nhìn chung, sản lượng bột cá ổn định, sản lượng dầu được cải thiện. Sản lượng dầu cá của Chile năm 2023 đã tăng khoảng 20.000 tấn (tương đương với tăng 15% so với cùng kỳ năm trước). So với Peru thì hoạt động khai thác cá cơm của Chile được thực hiện ở vùng biển xa hơn về phía Nam của xích đạo, vì thế ít bị ảnh hưởng bởi vùng nước ấm (do hiện tượng thời tiết El Niño diễn ra mạnh nhất ở đường xích đạo Thái Bình Dương).
Sản lượng đánh bắt ở Bắc Đại Tây Dương, nguồn cung bột cá và dầu cá quan trọng thứ ba của thế giới, vẫn duy trì ở mức cao vào năm 2023. Trong năm 2023, khu vực này đã giảm hạn ngạch đối với một số loài, đáng chú ý nhất là cá trích xanh (blue whiting) và cá chình cát (sand eel). Ngược lại, bổ sung sản lượng thủy sản khai thác bằng việc gia tăng hạn ngạch đối với cá trứng (capelin) và cá trích (herring). Nhờ vậy, nguồn cung bột cá được cải thiện rõ rệt, tăng lên 530.000 tấn (+20% so với cùng kỳ năm trước). Tuy nhiên, thành phần loài khác nhau của các hạn ngạch này đã khiến sản lượng dầu cá giảm. Năm 2022 khu vực này cung cấp khoảng 170.000 tấn dầu cá. Khối lượng dầu cá giảm xuống còn 150.000 tấn vào năm 2023.
Thương mại
9 tháng đầu năm 2023 đã được FAO đánh giá là giai đoạn tồi tệ đối với thương mại bột cá và dầu cá trên thế giới. Xuất khẩu cả hai mặt hàng này của Peru giảm đáng kể, tổng cộng chỉ đạt 480.000 tấn bột cá và 31.000 tấn dầu cá. So sánh để thấy rõ bức tranh tương phản này trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 9 năm 2021, Peru đã xuất khẩu 1.102.000 tấn bột cá và 203.000 tấn dầu cá.
Cũng trong giai đoạn 9 tháng đầu năm 2023, xuất khẩu bột cá của Chile đạt 206.000 tấn, tăng 20% so với cùng kỳ năm trước. Cơ cấu xuất khẩu cũng đã thay đổi, chuyển sang bột cá siêu cao cấp (với hàm lượng trên 68% protein). Xuất khẩu bột cá siêu cao cấp đạt 130.000 tấn, tăng 54%. Trong khi đó, thương mại của hai loại bột cá thông dụng (66-68% protein) và bột cá tiêu chuẩn đều giảm đáng kể: Bột cá thông dụng giảm xuống 53.000 tấn (-9% so với cùng kỳ năm trước) và bột cá tiêu chuẩn giảm xuống 24.000 tấn (-14% so với cùng kỳ năm trước).
Nhu cầu của Trung Quốc vẫn yếu. Nhập khẩu bột cá của Trung Quốc trong 9 tháng đầu năm 2023 đạt khoảng 1.290.000 tấn, giảm so với 1.416.000 tấn trong cùng kỳ năm 2022. Việc thiếu nguồn cung từ Peru đã thúc đẩy nỗ lực phối hợp đa dạng hóa, mở ra cơ hội cho các nhà sản xuất thứ cấp. Trong khi nguồn cung của Peru vẫn chiếm gần 1/3 khối lượng nhập khẩu, thương mại đã giảm từ 711.000 tấn trong 9 tháng đầu năm 2022 xuống còn 380.000 tấn trong cùng kỳ năm 2023. Phần lớn sự thiếu hụt này được bù đắp bởi các quốc gia khác. Thứ tự các nhà cung cấp phải kể đến là Việt Nam, Liên bang Nga và Chile. Đặc biệt, nhập khẩu từ Việt Nam đã tăng đáng kể. Theo thống kê hàng năm Việt Nam xuất khẩu khoảng 280.000 tấn bột cá ra thị trường thế giới, trong đó Trung Quốc tiêu thụ hơn 2/3 số này.
Nhập khẩu dầu cá ở Na Uy, thị trường lớn nhất của sản phẩm này, đã giảm đáng kể vào năm 2023. Nhiều nhà sản xuất cá hồi Na Uy hiện đang phải đối mặt với áp lực gay gắt không chỉ từ giá dầu cá cao mà còn từ thuế mới được Chính phủ Na Uy ban hành gần đây đối với ngành nuôi cá hồi. Việc đồng krone Na Uy tiếp tục suy yếu đã khiến xuất khẩu cá hồi trở nên cạnh tranh hơn, đặc biệt là tại thị trường Mỹ và EU. Đồng thời, nó cũng khiến cho việc nhập khẩu dầu cá trở nên khó khăn hơn.
Giá cả
Vào cuối năm 2023, nguồn cung hạn chế tiếp tục đẩy giá bột cá lên cao; trong khi đó, giá dầu cá ổn định nhưng vẫn cao hơn nhiều so với mức mà người tiêu dùng có thể tưởng tượng. Mặc dù tiến bộ trong việc tối ưu hóa thức ăn đã làm giảm đáng kể hàm lượng bột cá và dầu cá trong nhiều công thức thức ăn nuôi thủy sản nhưng bột cá và dầu cá vẫn là nền tảng quan trọng của nhiều hoạt động nông nghiệp, đặc biệt là đối với các loài như gia cầm, cá hồi, tôm và lợn. Đặc biệt trong giai đoạn áp lực lạm phát tăng cao, cần lưu ý đến tác động dây chuyền tiềm ẩn khi giá bột cá và dầu cá tăng gây ảnh hưởng đến các mặt hàng thực phẩm khác.
Giá bột cá tiếp tục tăng ở tất cả các loại sản phẩm, đạt 2.200 USD/tấn vào tháng 10 năm 2023 (super prime, Peru FOB), tăng từ mức 1.900 USD/tấn vào tháng 10 năm trước.
Giá dầu cá vẫn tăng cao, với nửa cuối năm 2023 chứng kiến sự phân hóa rõ rệt giữa các loại dầu cá khác nhau. Giá các loại dầu cá dùng làm thức ăn chăn nuôi khá ổn định trong tháng 9, đạt 7.500 USD/tấn (FOB Peru). Trong khi đó, giá dầu Omega-3 hàm lượng cao đã tăng lên, với mức giá được ghi nhận 9.300 USD/tấn vào tháng 10 năm 2023.
Dự báo
Có lý do để lạc quan về việc thị trường sẽ dần dịu lại trong nửa đầu năm 2024, sau đó là khả năng phục hồi mạnh mẽ trong nửa cuối năm.
Điều này phần lớn phụ thuộc vào sự suy yếu liên tục của điều kiện thời tiết El Niño. Đáng chú ý là các hiện tượng thời tiết El Niño thường kéo theo mùa màng bội thu trong một số năm và vụ mùa đầu tiên năm 2024 ở khu vực trung tâm phía Bắc Peru được dự đoán là sẽ có nguồn cung lớn hơn. Tuy nhiên, sản lượng đánh bắt cá con cao đã cản trở hoạt động sản xuất dầu cá. Các nhà chức trách đang phải theo dõi chặt chẽ trữ lượng và áp đặt nhiều lệnh cấm đánh bắt cá con. Tỷ lệ đánh bắt cá con tiếp tục cao sẽ làm giảm nguồn cung dầu cá xuống mức thấp.
Kết quả đàm phán về nghề cá nổi ở Đông Bắc Đại Tây Dương xét ở một góc độ nhất định, sẽ củng cố nguồn cung dầu cá và bột cá từ Châu Âu và Bắc Mỹ Đại Tây Dương.
Ngọc Thúy (theo FAO)