Bản Khoang, Phìn Ngan – Tiềm năng lớn, rủi ro cao
Hơn 20 năm trước, Bản Khoang (nay thuộc xã Ngũ Chỉ Sơn, thị xã Sa Pa) đã tiên phong phát triển nghề nuôi cá nước lạnh tại Lào Cai. Những dòng nước lạnh trong vắt chảy ra từ rừng già Hoàng Liên Sơn cùng khí hậu mát mẻ quanh năm đã tạo điều kiện thuận lợi để người dân nơi đây thử nghiệm nuôi cá tầm và cá hồi. Ban đầu, mô hình này chủ yếu do các hộ dân địa phương thực hiện với quy mô nhỏ. Qua thời gian, hiệu quả kinh tế cao của nghề đã thu hút sự quan tâm không chỉ từ người dân trong vùng mà còn từ các doanh nghiệp bên ngoài.
Theo ông Lý Quẩy Dảo, Chủ tịch UBND xã Ngũ Chỉ Sơn, nhờ điều kiện tự nhiên lý tưởng, hiện nay toàn xã có khoảng 120 cơ sở nuôi cá nước lạnh, bao gồm cả các điểm nuôi nhỏ lẻ và những cơ sở đầu tư hàng chục tỷ đồng. Nghề nuôi cá nước lạnh đã mang lại nguồn thu nhập đáng kể cho nhiều hộ dân, giúp họ thoát nghèo và cải thiện đời sống kinh tế.
Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng cũng đem đến nhiều vấn đề khó lường. Phần lớn các cơ sở nuôi tận dụng vị trí ven khe suối hoặc cạnh các dòng chảy nhỏ để san lấp, xây bể nuôi cá. Việc khai thác tài nguyên nước lạnh ồ ạt trong thời gian ngắn đã làm suy giảm đáng kể nguồn nước tự nhiên, đẩy nhiều khu vực vào tình trạng khai thác triệt để, thiếu bền vững.
Chính quyền xã Ngũ Chỉ Sơn đã triển khai các biện pháp quản lý, song tình trạng xây dựng bể nuôi trái phép vẫn diễn ra. Theo ông Dảo, một số hộ nuôi lén lút hoạt động, đặc biệt tại các khu vực nhạy cảm như đất rừng phòng hộ, gây áp lực lớn lên hệ sinh thái.
Không chỉ ở Ngũ Chỉ Sơn, xã Phìn Ngan (huyện Bát Xát) cũng sở hữu nguồn nước lạnh phong phú, phù hợp để nuôi cá nước lạnh. Các thôn vùng cao như Sùng Bang, Van Hồ, Lò Suối Tủng và Láo Vàng trở thành điểm đến của nhiều hộ nuôi cá, với 48 cơ sở được thống kê, trong đó có những cơ sở xây dựng trái phép trên đất rừng phòng hộ hoặc ven suối – nơi tiềm ẩn nguy cơ lũ quét và sạt lở.
Lợi nhuận cao từ nghề nuôi cá nước lạnh đã khiến nhiều hộ dân vay vốn ngân hàng để đầu tư ồ ạt mà thiếu sự chuẩn bị về kiến thức kỹ thuật và tuân thủ pháp luật. Ông Vàng A Khé, Chủ tịch UBND xã Phìn Ngan, cho biết hầu hết các hộ nuôi tại đây hoạt động tự phát, chưa nắm rõ các quy định về chuyển đổi mục đích sử dụng đất, bảo vệ môi trường và quy trình nuôi an toàn.
Sự thiếu kiểm soát trong quy hoạch và cấp phép đã dẫn đến tình trạng "3 không" (không phép, không đúng vị trí và không chấp hành quy định môi trường) tại nhiều cơ sở. Đặc biệt, các cơ sở xây dựng trên đất rừng phòng hộ hoặc đất ven suối không chỉ gây ảnh hưởng đến nguồn nước mà còn làm tăng nguy cơ thiên tai, đòi hỏi các biện pháp quản lý mạnh tay hơn từ chính quyền.
Sự phát triển "nóng" và vấn đề toàn tỉnh
Không chỉ riêng xã Ngũ Chỉ Sơn hay Phìn Ngan, tình trạng phát triển ồ ạt các cơ sở nuôi cá nước lạnh cũng đang diễn ra trên toàn tỉnh Lào Cai. Theo thống kê, toàn tỉnh hiện có 946 cơ sở nuôi cá nước lạnh, tập trung chủ yếu tại thị xã Sa Pa, huyện Bát Xát và Văn Bàn – những khu vực sở hữu nguồn nước lạnh dồi dào và khí hậu mát mẻ quanh năm. Tổng diện tích bể nuôi đạt trên 306.569 m², cùng 361 lồng bè nuôi cá tại các hồ nước lớn như Séo Mý Tỷ.
Tuy nhiên, sự gia tăng nhanh chóng này không đồng nghĩa với việc các cơ sở đều tuân thủ quy định pháp luật và đảm bảo các tiêu chuẩn kỹ thuật. Qua thực tế khảo sát, nhiều cơ sở nằm trong tình trạng "3 không" – không phép, không đúng vị trí quy hoạch, và không tuân thủ các quy định về môi trường. Thậm chí, không ít cơ sở xây dựng trên đất nông nghiệp, đất rừng phòng hộ, hoặc ven các khe suối, tiềm ẩn nguy cơ sạt lở và lũ quét. Điều này gây áp lực lớn lên các cơ quan quản lý, bởi tình trạng phát triển "nóng" đang vượt ngoài khả năng kiểm soát của chính quyền địa phương.
Tại xã Phìn Ngan, huyện Bát Xát, chỉ riêng 4 thôn vùng cao như Sùng Bang, Láo Vàng đã xuất hiện 48 cơ sở nuôi cá nước lạnh. Trong số đó, nhiều cơ sở tự ý san lấp mặt bằng gần bờ suối, nằm ngay trên đất rừng phòng hộ. Chủ tịch UBND xã Phìn Ngan, ông Vàng A Khé, thừa nhận rằng hầu hết các hộ dân tự phát nuôi cá mà không nắm rõ quy định về chuyển đổi mục đích sử dụng đất, quy hoạch, hay các tiêu chuẩn an toàn môi trường. Mặc dù chính quyền đã tích cực kiểm tra và xử lý, nhưng số lượng cơ sở mới vẫn tiếp tục tăng, vượt khả năng quản lý.
Sự bất cập trong công tác quản lý không chỉ xảy ra ở cấp xã, mà còn thể hiện trong số liệu thống kê giữa các đơn vị. Chẳng hạn, theo báo cáo của Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, tổng thể tích bể nuôi cá nước lạnh toàn tỉnh trong 6 tháng đầu năm 2024 là khoảng 100.000 m³. Tuy nhiên, qua rà soát thực tế tại thị xã Sa Pa vào tháng 8 năm 2024, con số này đã vượt 363.000 m³ – một sự chênh lệch lớn cho thấy quy mô phát triển đã vượt xa các dự báo ban đầu.
Tại các xã Liên Minh, Tả Van, và Ngũ Chỉ Sơn thuộc Sa Pa, hay các xã Mường Hum, Dền Sáng của Bát Xát, hàng trăm cơ sở nuôi cá nước lạnh trái phép đã và đang hoạt động trên diện tích đất nông nghiệp và rừng phòng hộ. Dòng nước lạnh từ các khe suối – vốn là nguồn tài nguyên quý giá – đang bị khai thác quá mức, dẫn đến suy giảm chất lượng nước, ảnh hưởng đến hệ sinh thái tự nhiên và các cộng đồng dân cư phụ thuộc vào nguồn nước này.
Nếu không có biện pháp quản lý quyết liệt và đồng bộ, tình trạng phát triển nóng này sẽ gây ra những hệ lụy nghiêm trọng hơn, từ cạn kiệt tài nguyên nước, gia tăng rủi ro thiên tai, đến việc phá vỡ quy hoạch phát triển bền vững của tỉnh. Sự thiếu phối hợp chặt chẽ giữa các ngành nông nghiệp và môi trường khiến tình trạng này ngày càng khó kiểm soát. Con số thống kê về diện tích và thể tích nuôi cá nước lạnh tại các địa phương liên tục bị chênh lệch, cho thấy lỗ hổng lớn trong hệ thống quản lý.
Giải pháp hướng tới phát triển bền vững
Để nghề nuôi cá nước lạnh tại Lào Cai phát triển bền vững, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền địa phương, các ngành liên quan và cộng đồng người dân. Trước hết, việc rà soát và xử lý các cơ sở nuôi trái phép cần được thực hiện quyết liệt nhằm ngăn chặn tình trạng lạm dụng tài nguyên. Bên cạnh đó, cần xây dựng các quy hoạch phát triển nghề nuôi cá nước lạnh rõ ràng, đảm bảo hài hòa giữa lợi ích kinh tế và bảo vệ môi trường.
Các hộ dân cũng cần được hỗ trợ đào tạo kỹ thuật nuôi cá an toàn và thân thiện với môi trường, hạn chế tình trạng tự phát và thiếu kiến thức. Ngoài ra, việc áp dụng các công nghệ xử lý nước thải hiện đại trong quá trình nuôi cá cũng là một giải pháp quan trọng để giảm thiểu tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.
Chỉ khi các vấn đề môi trường và quản lý được giải quyết triệt để, nghề nuôi cá nước lạnh tại Lào Cai mới thực sự trở thành một ngành kinh tế bền vững, mang lại lợi ích lâu dài cho cộng đồng và bảo vệ được tài nguyên thiên nhiên quý giá của địa phương.
Hải Đăng