Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt và áp lực từ các tiêu chuẩn quốc tế về bền vững, kinh tế tuần hoàn và kinh tế xanh đang trở thành những khái niệm then chốt để phát triển ngành thủy sản Việt Nam. Kinh tế tuần hoàn (circular economy) là mô hình kinh tế tập trung vào việc tái sử dụng, tái chế và giảm thiểu lãng phí tài nguyên, thay vì mô hình tuyến tính "lấy - sản xuất - thải" truyền thống. Theo định nghĩa từ Liên minh Châu Âu, kinh tế tuần hoàn nhằm tối ưu hóa chuỗi giá trị bằng cách biến chất thải thành tài nguyên mới, giảm phát thải và tăng hiệu quả sử dụng tài nguyên. Còn kinh tế xanh (green economy) nhấn mạnh vào sự phát triển kinh tế hài hòa với môi trường, giảm thiểu tác động tiêu cực đến hệ sinh thái và thúc đẩy các hoạt động thân thiện với thiên nhiên. Trong ngành thủy sản, hai khái niệm này đan xen chặt chẽ, giúp giải quyết các vấn đề như ô nhiễm nước, suy thoái tài nguyên và mất cân bằng sinh thái do nuôi trồng và khai thác quá mức.
Khái niệm và lợi ích của kinh tế tuần hoàn trong nuôi trồng thủy sản
Kinh tế tuần hoàn trong nuôi trồng thủy sản nhấn mạnh vào việc tái sử dụng nước, chất thải và phụ phẩm để tạo ra chuỗi giá trị khép kín. Thay vì thải bỏ nước thải ra môi trường, mô hình này sử dụng công nghệ lọc và tái chế để giảm ô nhiễm và tiết kiệm tài nguyên. Trong nuôi tôm, chất thải từ ao nuôi có thể được chuyển hóa thành phân bón hữu cơ hoặc thức ăn cho các loài khác, tạo nên hệ thống tích hợp đa loài (IMTA - Integrated Multi - Trophic Aquaculture). Lợi ích kinh tế rõ rệt: giảm chi phí đầu vào (như nước sạch và thức ăn), tăng năng suất và giá trị sản phẩm. Theo nghiên cứu, áp dụng kinh tế tuần hoàn có thể giảm phát thải khí nhà kính lên đến 50% và tăng lợi nhuận lên 20 - 30% nhờ tối ưu hóa nguồn lực.
 |
Ở nước ta, tiềm năng áp dụng mô hình này rất lớn, đặc biệt ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) - trung tâm nuôi trồng thủy sản của cả nước. Theo báo cáo, hàng năm Việt Nam sản sinh khoảng 1 triệu tấn phụ phẩm thủy sản, nhưng chỉ khoảng 40% được tái sử dụng theo mô hình tuần hoàn. Các mô hình như nuôi cá - lúa kết hợp hoặc sử dụng phụ phẩm tôm để sản xuất chitosan (dùng trong y tế và nông nghiệp) đã chứng minh hiệu quả.
Tuy nhiên, thách thức lớn là chi phí đầu tư công nghệ ban đầu cao và thiếu đào tạo cho nông dân. Để vượt qua, cần sự hỗ trợ từ Chính phủ qua các chương trình như Đề án phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp đến năm 2030, tập trung vào chuyển giao công nghệ và khuyến khích doanh nghiệp tham gia. Trên thế giới, Iceland là mô hình thành công với tỷ lệ tái sử dụng phụ phẩm thủy sản lên đến 90%, tạo giá trị kinh tế khổng lồ từ chất thải. Việt Nam có thể học hỏi để áp dụng, đặc biệt trong ngành tôm - mặt hàng xuất khẩu chủ lực.
Mô hình nuôi tôm tuần hoàn tại Cà Mau: bước tiến bền vững
Cà Mau, tỉnh cực Nam của Việt Nam, là thủ phủ của ngành nuôi tôm với diện tích nuôi trồng lên đến hàng trăm nghìn hecta. Mới đây, tỉnh đã công bố kế hoạch nhân rộng mô hình nuôi tôm tuần hoàn quy mô 1.500 ha, sử dụng công nghệ RAS - IMTA (Recirculating Aquaculture System - Integrated Multi - Trophic Aquaculture). Mô hình này được thí điểm từ năm 2023 với 100 ha và đạt kết quả xuất sắc vào tháng 10/2024, với tỷ lệ thành công trên 80% mỗi vụ. Công nghệ RAS - IMTA cho phép tái sử dụng nước lên đến 90 - 95%, giảm thay nước mới và hạn chế ô nhiễm sông ngòi.
Cụ thể, trong mô hình này, nước thải từ ao tôm được lọc qua hệ thống sinh học, sử dụng tảo và vi sinh vật để xử lý chất hữu cơ, sau đó tái sử dụng. Điều này không chỉ giảm chi phí (giảm 20 - 30% so với nuôi truyền thống) mà còn tăng năng suất lên 50 - 70 tấn/ha/vụ, cao gấp đôi so với mô hình thông thường. Hơn nữa, mô hình tích hợp đa loài như tôm - rong biển - cá, giúp cân bằng hệ sinh thái và giảm rủi ro dịch bệnh. Theo Công ty De Heus - đối tác chính, mô hình dễ áp dụng mà không yêu cầu đầu tư lớn, chỉ cần cải tạo ao hiện có.
Cục Thủy sản và Kiểm ngư đã khuyến khích các tỉnh ĐBSCL áp dụng kinh tế tuần hoàn để đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu, đồng thời hỗ trợ kỹ thuật và vốn vay ưu đãi. Dự báo lũ đầu nguồn đạt đỉnh cuối tháng 9/2025, Cục đã khuyến nghị nông dân chủ động bảo vệ vụ thu hoạch bằng cách sử dụng hệ thống bơm tuần hoàn để tránh nước lũ xâm nhập, gây mặn hóa ao nuôi. Đến năm 2030, Cà Mau hướng tới 1.000 ha nuôi tôm sạch toàn tỉnh, góp phần vào mục tiêu quốc gia về thủy sản xanh.
Việc nhân rộng mô hình này không chỉ mang lại lợi ích kinh tế cho nông dân Cà Mau mà còn là minh chứng cho kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam. Theo ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản, đổi mới sáng tạo như RAS - IMTA là chìa khóa để thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, tạo giá trị bền vững và giảm tác động môi trường. Tuy nhiên, cần giải quyết vấn đề chọn đối tượng tham gia, đảm bảo hợp tác xã và doanh nghiệp nhỏ có thể tiếp cận công nghệ.
Chuyển đổi xanh ngành thủy sản: hướng đi tất yếu để đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế
Chuyển đổi xanh trong ngành thủy sản Việt Nam là quá trình chuyển từ sản xuất truyền thống sang các thực hành thân thiện với môi trường, nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe từ thị trường EU. EU, với Thỏa thuận Xanh (European Green Deal), yêu cầu sản phẩm nhập khẩu phải chứng minh nguồn gốc bền vững, giảm phát thải carbon và không gây hại đến môi trường biển. Từ năm 2025, EU sẽ áp dụng các quy định mới về bảo vệ môi trường, bao gồm cấm nhập khẩu sản phẩm từ vùng nuôi trồng gây ô nhiễm hoặc sử dụng hóa chất cấm.
Với kim ngạch xuất khẩu 10 tỷ USD/năm, Việt Nam không thể bỏ qua thị trường này. Tuy nhiên, nếu không chuyển đổi, thủy sản Việt có nguy cơ mất lợi thế cạnh tranh. Ví dụ, quy định về "xanh hóa" yêu cầu chứng nhận ASC (Aquaculture Stewardship Council) hoặc tương đương, tập trung vào giảm sử dụng kháng sinh và tái sử dụng nước. Lũ đầu nguồn dự báo đỉnh cuối tháng 9/đầu tháng 10/2025 càng nhấn mạnh nhu cầu chuyển đổi, vì lũ có thể làm tràn ao nuôi, gây ô nhiễm và mất mùa nếu không có hệ thống tuần hoàn.
Chính phủ đã ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn đến năm 2035, bao gồm các mục tiêu và giải pháp tích hợp kinh tế tuần hoàn vào nông nghiệp và thủy sản. Hiệp định EVFTA (EU - Việt Nam Free Trade Agreement) cũng hỗ trợ bằng cách giảm thuế quan nhưng yêu cầu tuân thủ tiêu chuẩn xanh. Các doanh nghiệp như Vĩnh Hoàn đã áp dụng mô hình IPRS (In - Pond Raceway System) để tái sử dụng nước trong nuôi cá tra, đạt chứng nhận xuất khẩu EU.
Lợi ích của chuyển đổi xanh bao gồm tăng giá trị xuất khẩu (sản phẩm xanh có giá cao hơn 10 - 20%), giảm rủi ro môi trường và tạo việc làm xanh. Tuy nhiên, thách thức là chi phí chuyển đổi cao và thiếu nhận thức. Để khắc phục, cần các chương trình hỗ trợ từ nhà nước và các tổ chức trong và ngoài nước, như dự án xử lý nhựa thải trong thủy sản.
Mặc dù có nhiều lợi ích, việc áp dụng kinh tế tuần hoàn và kinh tế xanh vẫn gặp thách thức: thiếu vốn, công nghệ lạc hậu và biến đổi khí hậu. Giải pháp bao gồm tăng cường hợp tác công - tư, đào tạo nông dân và đầu tư nghiên cứu. Như dự án i4Ag của EU tại Việt Nam thúc đẩy đổi mới trong tái sử dụng phụ phẩm tôm.
Mô hình nuôi tôm tuần hoàn tại Cà Mau và chuyển đổi xanh toàn ngành là những bước đi đúng hướng để Việt Nam khẳng định vị thế thủy sản bền vững. Doanh nghiệp và nông dân cần hành động ngay, đặc biệt trước dự báo lũ 2025, để bảo vệ vụ mùa và hướng tới mục tiêu 15 tỷ USD xuất khẩu vào năm 2030. Chuyển đổi này không chỉ là nghĩa vụ mà còn là cơ hội cho một nền kinh tế xanh, tuần hoàn và thịnh vượng.
Hải Đăng