Phạm vi điều chỉnh và đối tượng áp dụng trong lĩnh vực thủy sản
Thông tư 39 tập trung quy định về phòng chống dịch bệnh động vật thủy sản nuôi, đồng thời mở rộng đến khâu quan trắc môi trường nuôi trồng thủy sản, nhằm tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển của ngành. Phạm vi điều chỉnh bao quát toàn bộ các hoạt động liên quan đến chuỗi giá trị thủy sản, từ sản xuất giống, nuôi trồng đến vận chuyển và chế biến. Đặc biệt, văn bản nhấn mạnh việc áp dụng đối với tất cả cơ quan, tổ chức, cá nhân trong nước và nước ngoài hoạt động trên lãnh thổ Việt Nam, đảm bảo tính toàn diện và đồng bộ trong quản lý.
Trong đó, các định nghĩa từ ngữ được làm rõ để tránh nhầm lẫn, như "cơ sở nuôi" bao gồm ao, đầm, hồ, lồng bè; "bệnh mới" là những bệnh chưa có trong danh mục phải công bố dịch nhưng có khả năng lây lan nhanh và gây chết hàng loạt. Điều này giúp các chủ cơ sở nuôi thủy sản dễ dàng nhận diện và ứng phó kịp thời. Danh mục bệnh phải công bố dịch được liệt kê tại Phụ lục I, bao gồm các bệnh nguy hiểm như bệnh đốm trắng trên tôm, bệnh xuất huyết trên cá tra, và được rà soát định kỳ dựa trên cơ sở khoa học và thực tiễn sản xuất. Việc quan trắc môi trường là điểm nổi bật, với cơ quan quản lý ở trung ương là Cục Thủy sản và Kiểm ngư, ở địa phương là cơ quan quản lý chuyên ngành thủy sản cấp tỉnh. Điều này phản ánh sự chuyển biến trong quản lý, từ tập trung vào quản lý dịch bệnh sang tích hợp môi trường, giúp ngành thủy sản không chỉ chống dịch mà còn ứng phó với ô nhiễm nước, biến đổi khí hậu – những yếu tố thường dẫn đến bùng phát dịch bệnh.
Nguyên tắc phòng chống dịch được nhấn mạnh là "phòng bệnh là chính", kết hợp giám sát mầm bệnh chủ động, quan trắc môi trường và thu thập thông tin nuôi trồng. Trách nhiệm được phân bổ rõ ràng: chủ cơ sở nuôi phải chủ động thực hiện, cơ quan nhà nước tổ chức hướng dẫn, đảm bảo thông tin dịch bệnh được ghi chép chính xác và báo cáo kịp thời theo hướng dẫn của Cục Chăn nuôi và Thú y. Điều này không chỉ giúp giảm thiểu thiệt hại kinh tế mà còn bảo vệ các đối tượng thủy sản nuôi, đặc biệt với các loài chủ lực như tôm, cá tra, cá basa – những sản phẩm xuất khẩu hàng đầu của Việt Nam.
Quy định về phòng bệnh và trách nhiệm của cơ sở nuôi
Phòng bệnh được đặt lên hàng đầu trong nội dung Thông tư 39, với các biện pháp cụ thể nhằm bảo vệ cơ sở sản xuất giống, thu gom, ương dưỡng, kinh doanh và nuôi trồng thủy sản. Chủ cơ sở phải tuân thủ Luật Thú y, thiết kế cơ sở đảm bảo vệ sinh, khử trùng dễ dàng; xử lý nguồn nước cấp để loại bỏ mầm bệnh và kiểm soát yếu tố môi trường trước khi đưa vào sản xuất. Nước thải phải đạt chuẩn trước khi xả ra môi trường, tránh lây lan dịch bệnh qua nguồn nước chung – vấn đề thường gặp ở các vùng nuôi tập trung như đồng bằng sông Cửu Long.
Về sử dụng giống thủy sản, Thông tư yêu cầu nguồn gốc rõ ràng, khỏe mạnh, đạt quy chuẩn quốc gia, và phải có giấy chứng nhận kiểm dịch nếu từ tỉnh ngoài hoặc nhập khẩu. Thức ăn tự chế hoặc tươi sống phải đảm bảo an toàn dịch bệnh và vệ sinh môi trường. Chủ cơ sở còn phải giám sát lâm sàng hàng ngày, lấy mẫu xét nghiệm khi môi trường biến động hoặc dịch xảy ra, và áp dụng kỹ thuật nuôi theo hướng dẫn của cơ quan chuyên ngành. Khuyến khích sử dụng vắc xin được phép lưu hành để phòng bệnh, đồng thời áp dụng biện pháp kỹ thuật phòng chống bệnh nguy hiểm theo hướng dẫn của cơ quan quản lý thú y.
Kế hoạch phòng chống dịch bệnh động vật thủy sản được xây dựng hàng năm bởi cơ quan quản lý chuyên ngành thú y cấp tỉnh, phối hợp với các đơn vị liên quan, trình cấp thẩm quyền phê duyệt trước 30/11. Kế hoạch bao gồm giám sát dịch bệnh, điều tra ổ dịch, dự trù vật tư kinh phí, kiểm dịch giống, kiểm tra vệ sinh thú y, tuyên truyền tập huấn, và phân công trách nhiệm. Việc này giúp địa phương chủ động ứng phó, đặc biệt ở các tỉnh ven biển như Khánh Hòa, Bình Thuận – nơi nuôi biển đang phát triển mạnh. Tổng hợp phân tích kết quả quan trắc môi trường, nguồn nước, xả thải, và dữ liệu dịch bệnh để dự báo nguy cơ, đảm bảo kế hoạch phù hợp với thực tiễn, góp phần giảm thiểu thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng do dịch bệnh gây ra hàng năm trong ngành thủy sản.
Quan trắc và cảnh báo môi trường - công cụ then chốt bảo vệ nguồn lợi
Một trong những điểm nhấn chính của Thông tư 39 là quy định về quan trắc, cảnh báo môi trường nuôi trồng thủy sản, nhằm phát hiện sớm các yếu tố bất lợi như ô nhiễm, biến đổi nhiệt độ, độ mặn – những nguyên nhân chính dẫn đến bùng phát dịch bệnh. Nguyên tắc là thực hiện thường xuyên, liên tục, với Cục Thủy sản và Kiểm ngư hướng dẫn triển khai. Kế hoạch quan trắc được xây dựng 5 năm và hàng năm, trình Bộ Nông nghiệp và Môi trường phê duyệt, bao gồm mục tiêu, nội dung, kinh phí và tổ chức thực hiện.
Tiêu chí xác định vùng quan trắc tập trung vào khu vực nuôi tập trung có chung nguồn nước, diện tích từ 10 ha (thâm canh) đến 200 ha (hình thức khác), hoặc 1000 m3 lồng bè. Điểm quan trắc phải ổn định, đại diện, với tọa độ rõ ràng. Đối tượng là chất lượng nước cấp và tại cơ sở nuôi các loài thủy sản tập trung. Thông số quan trắc đa dạng, từ nhóm cơ bản như pH, nhiệt độ, độ mặn, đến nhóm hữu cơ dinh dưỡng (DO, BOD5, COD), vi sinh (Coliform, Vibrio spp.), thực vật phù du, thuốc bảo vệ thực vật, kim loại nặng và các chất ô nhiễm khác. Cục Thủy sản và Kiểm ngư chịu trách nhiệm hướng dẫn lựa chọn thông số phù hợp với thực tiễn.
Đơn vị quan trắc phải thu thập thông tin nuôi trồng, dịch bệnh, phân tích số liệu, biên soạn bản tin với khuyến cáo khắc phục, báo cáo trong 3 - 7 ngày tùy thông số. Cơ quan quản lý thủy sản cấp tỉnh cung cấp thông tin, kiểm tra thực hiện, gửi báo cáo cho Cục Thủy sản và Kiểm ngư, Ủy ban nhân dân xã và các đơn vị liên quan trong 1 ngày. Khi môi trường bất lợi, báo cáo đột xuất để ra quyết định cảnh báo kịp thời. Tổ chức thực hiện nhấn mạnh phối hợp giữa trung ương và địa phương, với phần mềm quản lý dữ liệu để chia sẻ thông tin, thống nhất địa điểm lấy mẫu với cơ quan thú y. Chủ cơ sở nuôi phải theo dõi môi trường tại chỗ, ghi chép biện pháp xử lý, hỗ trợ quan trắc – góp phần bảo vệ môi trường thủy sản, giảm rủi ro dịch bệnh do ô nhiễm gây ra.
Giám sát và báo cáo dịch bệnh - cơ chế phản ứng nhanh cho ngành thủy sản
Giám sát dịch bệnh là nội dung cốt lõi, với chủ cơ sở nuôi thực hiện giám sát lâm sàng hàng ngày, lấy mẫu khi bất thường và báo cáo ngay. Kế hoạch giám sát chủ động bao gồm loài giám sát, địa điểm, tần suất mẫu, mầm bệnh cần xác định, dự trù vật tư kinh phí, xử lý dữ liệu và phân công trách nhiệm. Xử lý kết quả theo quy định, ưu tiên cơ sở tham gia giám sát được kiểm dịch vận chuyển giống hoặc sản phẩm ra khỏi vùng dịch.
Chế độ báo cáo chi tiết, từ đột xuất ổ dịch (trong 2 - 3 ngày) đến cập nhật hàng ngày/tuần, kết thúc ổ dịch, điều tra và bệnh mới. Nhân viên thú y xã, Ủy ban nhân dân cấp xã, cơ quan thú y cấp tỉnh phối hợp báo cáo lên Sở Nông nghiệp và Môi trường, Chi cục Thú y vùng, Cục Chăn nuôi và Thú y. Báo cáo bằng văn bản điện tử, nhập liệu trên Hệ thống quản lý thông tin dịch bệnh động vật Việt Nam (VAHIS), đảm bảo kịp thời. Phòng thử nghiệm báo cáo ngay khi phát hiện mầm bệnh phải công bố hoặc bệnh mới. Các biểu mẫu theo hướng dẫn Cục Chăn nuôi và Thú y, kết hợp báo cáo định kỳ theo Thông tư 01/2020/TT-BNNPTNT.
Hải Đăng