Với bờ biển dài và hệ thống sông ngòi phong phú, Việt Nam từ lâu đã trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu tôm hàng đầu thế giới. Tuy nhiên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và hiện tượng nước biển dâng cao, nhiều vùng đồng bằng tại Việt Nam đang đối mặt với tình trạng nhiễm mặn nghiêm trọng. Sự gia tăng của hiện tượng xâm nhập mặn này đã khiến nhiều diện tích lúa bị ảnh hưởng, không thể canh tác hiệu quả như trước. Trước thách thức này, nhiều địa phương đã tìm cách thích ứng bằng việc chuyển đổi từ canh tác lúa sang mô hình kết hợp "lúa - tôm," tận dụng sự nhiễm mặn để nuôi tôm trên ruộng lúa. Đây là một giải pháp hiệu quả, vừa giúp nông dân giữ đất, vừa tăng thu nhập. Tại các tỉnh như Bạc Liêu, Sóc Trăng, và Cà Mau, mô hình này đã được triển khai rộng rãi. Nông dân nuôi lúa vào mùa mưa, khi nước ngọt dồi dào, và chuyển sang nuôi tôm vào mùa khô, khi nước mặn xâm nhập. Điều này không chỉ giúp duy trì năng suất lúa mà còn tận dụng hiệu quả nguồn nước mặn cho việc nuôi tôm.
Thừa Thiên Huế cũng là một trong những tỉnh đầu tiên thử nghiệm mô hình nuôi tôm trên ruộng lúa nhiễm mặn. Trong số đó, đặc biệt là huyện Quảng Điền, đã chứng kiến sự thành công của mô hình nuôi tôm trên những cánh đồng lúa bị nhiễm mặn và phèn. Đây được xem là một giải pháp khả thi giúp nông dân thích ứng với điều kiện thời tiết khắc nghiệt và nâng cao thu nhập. Tại đây, tình trạng nhiễm mặn đã làm cho những vùng đất trồng lúa bị nhiễm mặn, nhiễm phèn ở địa phương chỉ sản xuất được trong vụ đông xuân. Vụ hè thu ảnh hưởng của nắng nóng, khô hạn, ruộng lúa thường bị nhiễm mặn, phèn nên sản xuất không hiệu quả, nếu bỏ ruộng hoang thì lãng phí. Tính riêng tại huyện Quảng Điền, diện tích đất trồng lúa bị nhiễm mặn, phèn trên địa bàn huyện lên đến 560ha, tập trung tại 10 hợp tác xã, thuộc 8 xã vùng ven đầm phá. Chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi là điều mà nông dân Quảng An nói riêng, Quảng Điền nói chung tính đến từ lâu. Ban đầu một số hộ bắt đầu chuyển đổi một số diện tích lúa sang nuôi tôm thẻ chân trắng tự phát, khi chưa có quy hoạch, thiết kế ruộng nuôi và quy trình kỹ thuật phù hợp dẫn đến những rủi ro trong quá trình nuôi.
Mô hình tiêu biểu tại Thừa Thiên Huế
Cách đây hơn 2 tháng, từ nguồn ngân sách tỉnh cấp, Trung tâm khuyến nông (TTKN) tỉnh đã triển khai mô hình “Nuôi tôm trên vùng đất nhiễm mặn” tại Hợp tác xã An Xuân, xã Quảng An với quy mô 5 ha/2 hộ. TTKN phối hợp với đơn vị sản xuất tổ chức cung ứng con giống, thức ăn và hóa chất phòng bệnh đầy đủ, kịp thời. Theo quy định, các hộ được chọn tham gia mô hình được hỗ trợ 50% chi phí về con giống, thức ăn, hóa chất phòng bệnh, còn lại 50% chi phí đối ứng của các hộ nuôi.
Trước khi thả nuôi, cán bộ kỹ thuật của TTKN hướng dẫn trực tiếp cho các hộ thực hiện mô hình chuẩn bị ruộng nuôi theo đúng kỹ thuật. Ruộng lúa sau khi gặt được dọn sạch rơm và tiến hành tháo cạn nước, sử dụng hạt mát để diệt hết tôm, cá tạp có trong ruộng nuôi. Sau đó, cấp nước vào ruộng rồi tháo ra để thau chua, rửa phèn và các dư lượng hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật trong ruộng; rồi cấp nước vào ao nuôi qua lưới lọc và bón vôi để nâng pH và độ kiềm. Quá trình nuôi, cán bộ kỹ thuật của TTKN thường xuyên theo dõi, kiểm tra tốc độ sinh trưởng, phát triển của tôm nhằm phát hiện kịp thời những dấu hiệu bất thường. Từ đó đưa ra dự tính, dự báo trên cơ sở thực tiễn ở ruộng nuôi để đề xuất giải pháp xử lý có hiệu quả, hướng dẫn các hộ thực hiện đảm bảo kỹ thuật nhằm hạn chế những thiệt hại một cách thấp nhất. TTKN tổ chức tập huấn các quy trình kỹ thuật nuôi tôm chân trắng cho các hộ tham gia mô hình và bà con nông dân có chân ruộng nhiễm mặn, nhiễm phèn có nhu cầu chuyển đổi sang nuôi tôm.
Ông Trần Văn Cứ, một nông dân tại xã Quảng An, huyện Quảng Điền, đã tham gia mô hình thí điểm này. Ban đầu, ông Cứ rất lo lắng về việc nuôi tôm trên ruộng lúa, một ý tưởng mới lạ và chưa từng được áp dụng tại địa phương. Tuy nhiên, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ TTKN, ông đã nhanh chóng nắm bắt kỹ thuật nuôi tôm và bắt đầu thực hiện mô hình.
Thành công bước đầu
Giám đốc TTKN tỉnh, ông Châu Ngọc Phi đánh giá, sau gần 2 tháng nuôi, mô hình nuôi tôm thẻ chân trắng tại huyện Quảng Điền đã đạt được những kết quả tích cực. Tôm phát triển tốt, đạt trọng lượng trung bình 90 con/kg, tỷ lệ sống 70 - 74%, sản lượng trung bình 800 kg/hộ. Tốc độ phát triển của tôm thẻ chân trắng trong môi trường nước ngọt nhanh hơn so với môi trường nuôi nước lợ, mặn, tỷ lệ sống của tôm nuôi đảm bảo yêu cầu. Tôm nuôi sắp cho thu hoạch, ước lãi gần 30 triệu đồng/ha, cao hơn 13 triệu đồng so với trồng lúa. Mô hình này đã chứng minh rằng việc nuôi tôm trên ruộng lúa nhiễm mặn không chỉ giúp tận dụng vùng đất không thể canh tác lúa mà còn mang lại hiệu quả kinh tế cao cho nông dân. Ông Phi nhấn mạnh rằng mô hình này có thể được nhân rộng và phát triển ở nhiều địa phương khác trong tỉnh.
Không chỉ tại Thừa Thiên Huế, mô hình nuôi tôm trên ruộng lúa nhiễm mặn đã và đang được triển khai tại nhiều địa phương khác trên cả nước như Bạc Liêu, Sóc Trăng và Cà Mau. Những tỉnh này đều có đặc điểm chung là tình trạng nhiễm mặn diễn ra nghiêm trọng, ảnh hưởng lớn đến việc sản xuất lúa gạo. Tại Bạc Liêu, nông dân đã bắt đầu chuyển đổi một số diện tích lúa bị nhiễm mặn sang nuôi tôm và đã đạt được kết quả khả quan. Ông Nguyễn Văn Bé, một nông dân tại huyện Hồng Dân, cho biết việc nuôi tôm trên ruộng lúa nhiễm mặn đã giúp gia đình ông tăng thu nhập đáng kể, đồng thời giảm thiểu rủi ro trong sản xuất nông nghiệp.
Dù mang lại nhiều lợi ích, việc nuôi tôm trên ruộng lúa nhiễm mặn cũng gặp phải một số thách thức. Đầu tiên là vấn đề kỹ thuật, việc chuyển đổi từ trồng lúa sang nuôi tôm đòi hỏi nông dân phải có kiến thức và kỹ thuật cao.
TTKN tại các địa phương đã tổ chức nhiều lớp tập huấn, cung cấp kiến thức và hỗ trợ kỹ thuật cho nông dân, giúp họ áp dụng mô hình này một cách hiệu quả. Ngoài ra, việc đảm bảo môi trường nuôi ổn định và phòng chống dịch bệnh cho tôm cũng là một thách thức lớn. Các chuyên gia khuyến cáo nông dân cần chú ý đến việc cải tạo đất trước khi nuôi, bao gồm việc thau chua, rửa phèn và điều chỉnh độ pH của đất để tạo điều kiện tốt nhất cho tôm phát triển. Ruộng nuôi cần phải được thiết kế có kênh mương bao quanh, hoặc có độ sâu phù hợp để đảm bảo ổn định nhiệt độ, nhất là vào mùa nắng nóng. Ruộng nuôi phải được cải tạo kỹ, thau chua, rửa phèn, rửa bớt các dư lượng hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật trước khi thả giống. Tôm giống phải được thuần hóa kỹ độ mặn để đảm bảo tỷ lệ sống trong giai đoạn đầu thả nuôi. Nuôi tôm thẻ chân trắng trên ruộng lúa nhiễm mặn, phèn chỉ nên thả mật độ thấp theo hướng quảng canh cải tiến, không nên nuôi theo hướng thâm canh, bán thâm canh vì các hình thức nuôi này chỉ phù hợp với ao đất vùng đầm phá và ao trên cát. Người dân chỉ nên phát triển nuôi tôm thẻ chân trắng trên đất lúa một vụ, vụ đông xuân thì duy trì việc trồng lúa; không nên sử dụng nguồn nước mặn để bơm vào ruộng nuôi, hoặc sử dụng nước muối để tăng độ mặn cho vùng nuôi vì sẽ làm nhiễm mặn đất trồng lúa.
Mô hình nuôi tôm trên ruộng lúa nhiễm mặn là một giải pháp sáng tạo và hiệu quả để thích ứng với biến đổi khí hậu, đồng thời nâng cao thu nhập cho nông dân ở các vùng nhiễm mặn. Thực tế tại Thừa Thiên Huế và các địa phương khác đã chứng minh rằng, với sự hỗ trợ kỹ thuật và quản lý chặt chẽ, mô hình này có thể được nhân rộng và trở thành một hướng đi bền vững cho ngành nông nghiệp Việt Nam.
Hải Đăng