Sáng kiến Cảng Xanh (the Blue Ports Initiative - BPI) được FAO khởi xướng năm 2019, nhằm hỗ trợ các quốc gia có cảng chuyển đổi sang loại hình “Cảng Xanh bền vững” (sustainable blue ports). Sáng kiến này cung cấp các giải pháp kỹ thuật chuyên ngành và hỗ trợ triển khai để đạt được các mục tiêu bền vững. Bằng cách hỗ trợ xây dựng các kế hoạch cụ thể, khả thi, Sáng kiến Cảng Xanh (BPI) đã giúp các quốc gia có cảng đánh giá hiện trạng của các cảng cá, xác định chuỗi hành động thực tiễn tốt nhất, phù hợp nhất.
FAO nhận định: Cảng cá là trung tâm của nền kinh tế ven biển, nơi các hoạt động kinh tế, xã hội và môi trường giao thoa, ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp đến ngành thủy sản của các quốc gia có cảng. Tuy nhiên, các cảng cá hiện nay đang phải đối mặt với nhiều thách thức về tính bền vững, từ tác động của các hiện tượng thời tiết cực đoan, cơ sở hạ tầng lạc hậu, tính khả dụng thấp của dữ liệu lưu trữ, thiếu sự đổi mới và áp dụng công nghệ hiện đại... Nếu giải quyết tốt những thách thức này, các cảng cá có tiềm năng chuyển đổi có thể chuyển từ cảng cá truyền thống thành động lực cho sự tăng trưởng kinh tế, trở thành yếu tố chủ chốt trong việc hỗ trợ sinh kế và bảo vệ hệ sinh thái biển.
Cảng Xanh hoạt động trên nguyên tắc bền vững, có trách nhiệm với môi trường, hài hòa giữa hiệu quả hoạt động với việc bảo vệ hệ sinh thái biển. Các cảng tiên tiến này thực hiện các chiến lược toàn diện để giảm thiểu phát thải khí nhà kính, tối ưu hóa mức tiêu thụ năng lượng, cải thiện hệ thống truy xuất nguồn gốc hải sản; bảo vệ môi trường biển trong lành hơn, mang lại lợi ích cho thế hệ hiện tại và tương lai.
Cảng Xanh thúc đẩy thương mại thủy sản bền vững
Ngành thủy sản đang phải đối mặt với ngày càng nhiều thách thức phức tạp - tác động của hiện tượng thời tiết cực đoan đến nguồn lợi thủy sản, các yêu cầu pháp lý ngày càng tăng trên thị trường quốc tế và nhu cầu áp dụng các biện pháp bền vững và công bằng hơn. Theo đó, Cảng Xanh chính là giải pháp cụ thể cho những thách thức và cơ hội này trong thương mại thủy sản. Đây là những cảng cá vượt ra ngoài chức năng truyền thống để phát triển thành trung tâm tăng trưởng bền vững cho chuỗi giá trị thủy sản. Điều này bao gồm cải thiện cơ sở hạ tầng, tăng cường khuôn khổ pháp lý và quản trị, đảm bảo sự công bằng và bảo vệ các hệ sinh thái.
Cảng cá là nút thắt quan trọng, nơi hội tụ của các hoạt động dịch vụ hậu cần, kiểm soát an toàn, vệ sinh thực phẩm và quy trình chế biến gia tăng giá trị sản phẩm. Cảng cá cũng đóng vai trò là nền tảng tương tác giữa Công và Tư, tác động trực tiếp đến chất lượng, hiệu quả và tính bền vững trong thương mại thủy sản.
Theo FAO, Cảng Xanh cho phép vận chuyển thủy sản ra thị trường một cách hiệu quả và có thể truy xuất nguồn gốc sản phẩm, đồng thời thúc đẩy các điều kiện công bằng cho tất cả các bên có liên quan trong chuỗi cung ứng thủy sản (kể cả ngư dân hoạt động sản xuất quy mô nhỏ). Điều này đòi hỏi hệ thống xử lý sau thu hoạch phù hợp, cơ sở hạ tầng đông lạnh và kho bãi, năng lực chế biến, năng lực kiểm soát vệ sinh thực phẩm hiệu quả, cũng như tính minh bạch, khả năng truy xuất nguồn gốc và các cơ chế tuân thủ quy định nghiêm ngặt.
Đặc biệt, cách tiếp cận của Sáng kiến Cảng Xanh (BPI) không giới hạn ở khâu dịch vụ hậu cần, mà còn xác định cảng cá là một giao diện đa ngành, nơi hội tụ các chính sách phát triển thủy sản, thương mại, giao thông vận tải và kinh tế địa phương. Cách tiếp cận tích hợp này gia tăng giá trị ở cấp độ lãnh thổ, giảm thiểu tổn thất và lãng phí, cải thiện khả năng tiếp cận các thị trường. Đặc biệt, đảm bảo thương mại thủy sản bền vững và công bằng.
Cảng Xanh giúp thương mại thủy sản có trách nhiệm hơn
1. Theo dõi, giám sát và tuân thủ pháp luật: FAO nhấn mạnh các cảng cá sẽ tăng cường kiểm soát, đảm bảo thủy sản đưa ra thị trường là sản phẩm khai thác hợp pháp. Các sáng kiến gần đây của FAO đã cung cấp kiến thức cho các cơ quan quản lý cảng về quy trình theo dõi, giúp giảm tình trạng khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU). Hệ thống theo dõi tốt hơn có thể giúp xác minh tính hợp pháp, an toàn và chất lượng cao của thủy sản. Điều này xây dựng niềm tin cho người mua và giúp các sản phẩm thủy sản tiếp cận thị trường quốc tế dễ dàng hơn.
2. Giảm thất thoát thực phẩm: Cơ sở hạ tầng cảng hiện đại, chẳng hạn như hệ thống làm lạnh, cơ sở xử lý sơ chế sạch sẽ và dịch vụ hậu cần hiệu quả, sẽ giúp ngăn ngừa thủy sản hư hỏng sau khi đánh bắt và giảm thất thoát thủy sản sau thu hoạch. FAO khuyến nghị các quốc gia nên tăng cường cơ sở vật chất tại cảng để đảm bảo các sản phẩm thủy sản đến tay người tiêu dùng trong tình trạng tốt. Cải thiện chất lượng thủy sản và giảm thất thoát, đồng nghĩa với việc tăng thu nhập cho ngư dân.
3. Bảo vệ và phục hồi đa dạng sinh học: Việc tích hợp các giải pháp bảo vệ và phục hồi đa dạng sinh học vào thiết kế và sử dụng cơ sở hạ tầng cảng cá, sẽ góp phần tạo ra các sản phẩm thủy sản có tác động tích cực đến môi trường, từ đó hỗ trợ việc đáp ứng các tiêu chuẩn của thị trường nhập khẩu và yêu cầu về tính bền vững.
4. Tăng giá trị cho sản phẩm thủy sản: Mô hình Cảng Xanh sẽ biến các cảng cá truyền thống thành trung tâm kinh doanh, có thể triển khai các hoạt động (như chế biến, đóng gói và tiêu thụ trực tiếp). FAO nhấn mạnh rằng Cảng Xanh sẽ củng cố chuỗi giá trị thủy sản bằng cách cho phép ngư dân và doanh nghiệp nhỏ tham gia vào các hoạt động đem lại giá trị gia tăng cao.
5. Hòa nhập xã hội và lao động công bằng: Khía cạnh xã hội là trọng tâm của mô hình Cảng Xanh, thoe đó, sẽ thúc đẩy sự tham gia công bằng, cơ hội bình đẳng và thực hành lao động công bằng trong ngành thủy sản. Giúp giảm nghèo và cải thiện an ninh lương thực bằng cách bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, củng cố chuỗi kinh doanh, đảm bảo quyền của người lao động và thúc đẩy bình đẳng trong môi trường hoạt động tại cảng.
6. Hợp tác liên khu vực và quốc tế: Hoạt động thương mại kết nối các cảng trên khắp các vùng lãnh thổ và đại dương. Cảng Xanh sẽ đạt được các mục tiêu bền vững nếu các cảng mà nó kết nối cũng theo đuổi các mục tiêu tương tự, vì chuỗi giá trị thương mại thủy sản vượt ra ngoài biên giới.
Nhìn chung, Cảng Xanh có thể thúc đẩy thương mại thủy sản bền vững và hiệu quả hơn. Bằng cách tích hợp các thực hành truy xuất nguồn gốc, cải thiện cơ sở hạ tầng, gia tăng giá trị sản phẩm và thúc đẩy sự tham gia công bằng, Cảng Xanh sẽ đóng vai trò nền tảng cho nghề cá bền vững, từ đó góp phần tạo ra các thị trường minh bạch và linh hoạt hơn.
“Xanh hoá” cảng cá của Việt Nam để phát triển kinh tế biển
Theo Cục Biển và Hải đảo Việt Nam, phát triển Cảng Xanh sẽ góp phần tăng cường sức cạnh tranh cho doanh nghiệp Việt Nam. Cùng với đó, việc đầu tư xây dựng phát triển hệ thống Cảng Xanh sẽ mở ra nhiều cơ hội hợp tác với các nước. Thế giới đã đặt mục tiêu cắt giảm lượng phát thải khí nhà kính về mức zero vào năm 2050 và Việt Nam không ngoại lệ. Với lợi thế về hạ tầng cảng biển, Việt Nam đang tiếp tục đẩy mạnh đầu tư và khai thác hệ thống cảng biển theo tiêu chí “xanh” và bền vững, kết nối đồng bộ với khu vực và thế giới, gia tăng giá trị hàng hoá xuất nhập khẩu. Mô hình Cảng Xanh là yêu cầu bắt buộc và là điều kiện tiên quyết để Việt Nam hội nhập với thế giới.
Đề án phát triển Cảng Xanh được chia thành nhiều giai đoạn, nhưng quan trọng nhất là giai đoạn 2023-2025 điều chỉnh quy định liên quan đến quản lý, đầu tư và xây dựng cảng biển phù hợp với tiêu chí Cảng Xanh. Năm 2025 này, việc hoàn thiện các tiêu chí về Cảng Xanh cần nỗ lực thực hiện. Song song với quá trình đầu tư khai thác hệ thống cảng biển, các doanh nghiệp cần đẩy mạnh hoạt động chuyển đổi số, áp dụng công nghệ để tăng tính kết nối trong các hoạt động, thúc đẩy phát triển kinh tế biển bền vững.
Hiện nay, tăng trưởng hàng hóa tại cảng biển Việt Nam mỗi năm đều ở mức hai con số, được đánh giá là một mức tăng trưởng tốt. Nguồn đầu tư về cảng đang đổ dồn vào Việt Nam, tạo cơ hội trở thành trung tâm trung chuyển lớn. Trong xu thế phát triển chung, Việt Nam phải chọn hướng phát triển “xanh - sạch - bền vững” để phù hợp với xu thế toàn cầu. Đây là xu hướng cạnh tranh có tính bền vững cao. Thủ tướng Chính phủ đã đưa ra các hình thức phát triển cảng biển theo hướng phát triển Cảng Xanh. Khi đó, Việt Nam sẽ thu hút được các nhà đầu tư tham gia đầu tư hệ thống cảng biển đồng bộ và bền vững.
Trên thế giới hiện có khoảng 70% số tàu hàng đóng mới đã chuyển sang sử dụng nhiên liệu xanh. Điều này đòi hỏi các cảng tại Việt Nam cũng phải nhanh chóng tìm phương án “xanh hoá” để hiện thực mục tiêu phát triển kinh tế biển. Khi Việt Nam có hệ thống Cảng Xanh, giảm chi phí logistics, sẽ tăng sức cạnh tranh cho các doanh nghiệp trên trường quốc tế.
Thực tế năm 2025 cảng Đà Nẵng đã đặt mục tiêu tập trung nguồn lực để mở rộng, phát triển hệ thống cảng biển, kết hợp khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, cải tiến để hoàn thiện hạ tầng, nâng cao chất lượng dịch vụ cảng biển và logictics. Cảng Đà Nẵng đang tiếp tục số hóa để tăng năng lực, giảm chi phí, tạo điều kiện tối ưu cho khách hàng. Hiện nay, cảng Đà Nẵng đã áp dụng quy trình bán tự động hóa, khách hàng có thể làm thủ tục trực tuyến, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp.
Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, Việt Nam sẽ tập trung phát triển Cảng Xanh hướng đến tính bền, trong đó, công nghệ số đóng vai trò quan trọng. Đầu tư xây dựng phát triển hệ thống Cảng Xanh sẽ mở ra cơ hội hợp tác lớn, các cảng có thể đón siêu tàu container, tạo ra khí thế và động lực mới cho các cảng cá; giúp gia tăng doanh thu và lợi nhuận, củng cố vị thế của cảng cá Việt Nam; đồng thời tăng sức cạnh tranh cho các doanh nghiệp.
Liên quan đến lĩnh vực thủy sản, thống kê của FAO năm 2023 cho thấy, thương mại thủy sản thế giới đã được thực hiện ở 255 quốc gia và vùng lãnh thổ, tổng giá trị 182 tỷ USD, với rất nhiều hoạt động diễn ra tại các cảng cá như hoạt động cập cảng và bốc dỡ thủy sản, vốn là những điểm then chốt trong chuỗi cung ứng thủy sản toàn cầu. Trong bối cảnh thương mại đầy biến động, khi các tiêu chuẩn về tính bền vững, truy xuất nguồn gốc và thương mại công bằng ngày càng trở nên cấp thiết hơn, các cảng cá dần nổi lên như những trung tâm chiến lược để củng cố chuỗi giá trị thủy sản bền vững.
Ủy ban Thủy sản (COFI) nhấn mạnh rằng các cảng cá có thể trở thành “trung tâm chiến lược cho tăng trưởng kinh tế”. Cảng cá đóng vai trò là điểm giao thoa của nhiều hoạt động thủy sản và khi được quản lý tốt, có thể tạo ra nhiều lợi ích kinh tế - xã hội. Để hưởng ứng khuyến nghị này của COFI, FAO đã tiên phong xây dựng Sáng kiến Cảng Xanh (BPI) thúc đẩy việc triển khai các chiến lược phát triển bền vững, bảo vệ môi trường, nâng cao năng lực cạnh tranh thương mại cho các quốc gia có cảng và mang lại lợi ích thiết thực cho người dân.
Ngọc Thúy - FICen