Trong năm 2024, kim ngạch xuất khẩu thủy sản Việt Nam đã vượt mốc 10 tỷ USD, tăng 12,1% so với năm 2023, với các sản phẩm chủ lực như tôm, cá tra và cá ngừ tiếp tục chiếm lĩnh thị trường quốc tế. Sang nửa đầu năm 2025, ngành thủy sản duy trì đà tăng trưởng với mức tăng 4,21%, đóng góp vào tổng kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản 33,84 tỷ USD. Thị trường xuất khẩu chính như EU, Mỹ, Trung Quốc và ASEAN vẫn là những điểm đến quan trọng, trong đó EU chiếm khoảng 1,5 tỷ USD trong năm 2024. Đặc biệt, các mặt hàng như tôm, mực, bạch tuộc và nhuyễn thể có vỏ ghi nhận tăng trưởng mạnh, với Hong Kong (Trung Quốc) là thị trường lớn nhất cho thịt và sản phẩm thịt, chiếm 50% tỷ trọng về lượng trong 4 tháng đầu năm 2025.
Tuy nhiên, logistics vận chuyển lạnh – yếu tố cốt lõi để bảo quản chất lượng thủy sản – đang đối mặt với nhiều thách thức. Từ đầu năm 2024, cước phí vận chuyển container lạnh tăng gấp 2–3 lần so với năm trước do biến động giá nhiên liệu, thiếu hụt container chuyên dụng và gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu. Chi phí logistics tại Việt Nam hiện chiếm 16–20% tổng chi phí sản xuất thủy sản, cao hơn đáng kể so với mức 10–12% ở các nước phát triển. Hệ thống vận chuyển lạnh chủ yếu dựa vào nhiên liệu hóa thạch, đặc biệt là dầu diesel, khiến chi phí vận hành tăng cao trong bối cảnh giá dầu biến động. Theo Hội Lạnh Quốc tế (IIR), chuỗi lạnh kém hiệu quả là nguyên nhân khiến 12% thực phẩm toàn cầu bị thất thoát, đặc biệt ảnh hưởng đến các sản phẩm giá trị cao như thủy sản Việt Nam. Với quy mô thị trường logistics lạnh đạt 163,3 triệu USD vào năm 2023 và dự báo tăng lên 363,5 triệu USD vào năm 2029 với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) 14,1%, nhu cầu đầu tư vào cơ sở hạ tầng lạnh hiện đại là cấp thiết. Tuy nhiên, việc duy trì các hệ thống lạnh truyền thống không chỉ tốn kém mà còn gây tác động tiêu cực đến môi trường.
Áp lực từ quy định giảm phát thải carbon
Ngành thủy sản Việt Nam đang chịu áp lực lớn từ các quy định quốc tế về giảm phát thải carbon, nổi bật là CBAM của EU, bắt đầu giai đoạn chuyển tiếp từ ngày 1/10/2023 và sẽ áp dụng đầy đủ từ năm 2026. CBAM áp thuế carbon lên các sản phẩm nhập khẩu có lượng phát thải cao, và mặc dù thủy sản chưa nằm trong danh sách điều chỉnh trực tiếp, chuỗi cung ứng liên quan như logistics lạnh và đóng gói vẫn chịu ảnh hưởng gián tiếp do sử dụng thiết bị phát thải cao. Theo Ủy ban Châu Âu, các ngành phụ thuộc vào chuỗi lạnh có thể đối mặt với chi phí tăng thêm 5 - 7% nếu không giảm phát thải carbon. Hệ thống vận chuyển lạnh tại Việt Nam hiện phát thải lượng CO₂ đáng kể, với thiết bị lạnh trên xe tải hạng nặng tăng trung bình 11% lượng khí thải so với xe tải thông thường. Điều này không chỉ làm tăng chi phí tuân thủ mà còn đe dọa hợp đồng với các đối tác quốc tế, đặc biệt tại thị trường EU.
Gián đoạn tuyến vận tải Biển Đỏ do Houthi
Thêm vào đó, các cuộc tấn công của lực lượng Houthi tại Yemen vào các tàu hàng đi qua Biển Đỏ từ cuối năm 2024 đến nay đã làm gián đoạn nghiêm trọng tuyến vận tải huyết mạch này, vốn là cầu nối quan trọng giữa châu Á và châu Âu. Vừa qua, phiến quân Houthi được Iran hậu thuẫn đã đánh chìm ít nhất hai tàu hàng, khiến nhiều thủy thủ thiệt mạng và các đội cứu hộ bị cản trở. Các cuộc tấn công này đã làm tăng chi phí bảo hiểm hàng hải và buộc nhiều hãng tàu phải chuyển hướng qua Mũi Hảo Vọng, kéo dài thời gian vận chuyển và tăng chi phí nhiên liệu. Theo ước tính, chi phí vận chuyển qua tuyến Biển Đỏ tăng thêm 20 - 30% do phải chuyển hướng, làm tăng giá thành sản phẩm và giảm khả năng cạnh tranh của thủy sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.
Cơ hội từ chuyển đổi sang logistics xanh
Mặc dù đối mặt với nhiều thách thức, ngành thủy sản Việt Nam cũng có cơ hội lớn để chuyển đổi sang logistics xanh, đáp ứng các yêu cầu quốc tế và tối ưu hóa chi phí. Xe tải lạnh điện có chi phí vận hành thấp hơn đáng kể, khoảng 0,5 USD/giờ so với 1,5 USD/giờ của xe diesel, dù chi phí đầu tư ban đầu cao. Hệ thống kho lạnh sử dụng năng lượng mặt trời cũng giúp tiết kiệm chi phí lâu dài và giảm phát thải CO₂. Một số doanh nghiệp đã thí điểm kho lạnh thông minh sử dụng năng lượng tái tạo và công nghệ blockchain để theo dõi lượng phát thải carbon, mở ra hướng đi mới cho ngành.
 |
Chính phủ cũng đang hỗ trợ chuyển đổi xanh thông qua các chính sách như Quyết định số 876/QĐ-TTg ngày 22/07/2022, đặt mục tiêu phát triển giao thông vận tải xanh, hướng tới phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Chiến lược phát triển dịch vụ logistics giai đoạn 2025 - 2035 cũng nhấn mạnh xây dựng ngành logistics bền vững, với các chính sách hỗ trợ như miễn thuế nhập khẩu cho tàu container năng lượng sạch và giảm phí trọng tải cho phương tiện thân thiện môi trường.
Để vượt qua thách thức từ chi phí logistics, quy định giảm phát thải và gián đoạn tuyến qua Biển Đỏ, ngành thủy sản Việt Nam cần chiến lược toàn diện. Đầu tiên, doanh nghiệp cần đầu tư vào công nghệ xanh như xe tải lạnh điện và kho lạnh năng lượng tái tạo, đồng thời hợp tác với các tổ chức quốc tế để tận dụng tài trợ tài chính xanh. Thứ hai, cần tối ưu hóa chuỗi cung ứng bằng cách phối hợp chặt chẽ với đối tác logistics, giảm chạy rỗng và áp dụng công nghệ số hóa trong quản lý kho bãi. Tham gia các chương trình bù đắp carbon, như trồng rừng hoặc mua tín chỉ carbon, cũng là giải pháp giảm thiểu tác động của thuế carbon. Cuối cùng, Chính phủ cần đẩy nhanh triển khai sàn giao dịch tín chỉ carbon, dự kiến thí điểm từ năm 2025 và vận hành chính thức vào năm 2028, để hỗ trợ doanh nghiệp giảm chi phí tuân thủ CBAM và giữ nguồn thu thuế carbon trong nước.
Ngành thủy sản Việt Nam đang đứng trước những thách thức rất lớn từ chi phí logistics tăng cao, áp lực giảm phát thải carbon. Tuy nhiên, với thành tựu xuất khẩu ấn tượng, như mức tăng 4,21% trong nửa đầu năm 2025, ngành có cơ sở vững chắc để chuyển đổi sang mô hình bền vững. Việc đầu tư vào công nghệ xanh, tối ưu hóa chuỗi cung ứng và tận dụng chính sách hỗ trợ sẽ giúp ngành duy trì đà tăng trưởng và đạt mục tiêu xuất khẩu 454 tỷ USD vào năm 2025.
Hải Đăng