Các thay đổi chính trong cơ chế chứng nhận nguồn gốc thủy sản khai thác của EU
Quy định (EC) No 1005/2008, hay còn gọi là Quy định IUU, được EU ban hành để ngăn chặn thủy sản từ hoạt động IUU tiếp cận thị trường của khối. Vào ngày 22 tháng 11 năm 2023, EU đã thông qua Quy định (EU) 2023/2842, sửa đổi một số điều khoản của Quy định IUU, với các nội dung chính liên quan đến hệ thống chứng nhận bắt đầu áp dụng từ ngày 10 tháng 1 năm 2026. Thư từ DG MARE gửi đến các cơ quan quản lý các quốc gia không thuộc EU nhấn mạnh rằng những thay đổi này là yêu cầu bắt buộc đối với việc xuất khẩu thủy sản.
Một thay đổi nổi bật là mẫu Giấy chứng nhận nguồn gốc thủy sản khai thác (Catch Certificate - CC) được quy định tại Phụ lục II đã được sửa đổi. Mẫu mới bổ sung thêm thông tin chi tiết hơn để xác định rõ hoạt động khai thác và sản phẩm thủy sản trong chuỗi cung ứng, nhằm cải thiện khả năng truy xuất. Từ ngày 10 tháng 1 năm 2026, mẫu mới này phải được sử dụng khi lập và xác nhận chứng nhận nguồn gốc cho lô hàng xuất khẩu sang EU. Tài liệu DG MARE gửi kèm cung cấp mẫu chi tiết, bao gồm các phần như chi tiết vận chuyển (Transport Details) với thông tin về quốc gia xuất khẩu, điểm khởi hành, chữ ký nhà xuất khẩu, điểm đến, và các chi tiết phương tiện vận chuyển như tên tàu và cờ, số chuyến bay, số đăng ký xe tải, số hóa đơn đường sắt, hoặc các tài liệu vận chuyển khác như bill of landing hoặc CMR.
Một thay đổi quan trọng khác nhằm cải thiện truy xuất nguồn gốc là quy định về Giấy xác nhận chế biến (Processing Statement - PS) theo Phụ lục gửi kèm. Từ ngày 10 tháng 1 năm 2026, tất cả sản phẩm thủy sản đã qua chế biến nhập khẩu vào EU phải kèm theo cả Giấy chứng nhận nguồn gốc thủy sản khai thác và Giấy xác nhận chế biến, ngay cả khi quốc tịch tàu khai thác và quốc gia chế biến là cùng một quốc gia. Mẫu PS mới được bổ sung phần "Số tài liệu (Document Number)" ở phần mở đầu, như quy định tại Điều 4(22) của Quy định (EU) 2023/2842. Điều này giúp theo dõi chặt chẽ hơn chuỗi cung ứng, giảm nguy cơ lẫn lộn nguồn gốc sản phẩm.
Để bổ sung cho Quy định khai thác IUU đã sửa đổi, EU giới thiệu mẫu Giấy xác nhận không thay đổi nguồn gốc xuất xứ (Non-Manipulation Document - NMD) qua Quy định Ủy quyền (EU) 2025/453 ngày 18 tháng 12 năm 2024. Tài liệu này áp dụng cho các lô hàng quá cảnh qua quốc gia không thuộc EU mà không bị tác động, đảm bảo sản phẩm không trải qua bất kỳ hoạt động nào ngoài việc dỡ hàng, tải lại hoặc bảo quản. Mẫu NMD bao gồm các phần như số tài liệu, thông tin cơ quan khai báo (tên, địa chỉ, email, điện thoại), chi tiết đến nơi lưu trữ (nơi khởi hành, ngày khởi hành, cảng cuối cùng hoặc điểm khởi hành, chi tiết vận chuyển, số container, ngày đến và nơi lưu trữ), chi tiết lô hàng khi đến (mô tả sản phẩm thủy sản, loài, mã sản phẩm, số chứng nhận liên quan, trọng lượng tịnh vào kho), chi tiết cơ sở lưu trữ (tên, địa chỉ, số phê duyệt, hình thức lưu trữ như đông lạnh hoặc ướp lạnh), chi tiết lô hàng khi rời đi, chi tiết khởi hành từ kho, chi tiết nhà xuất khẩu, và tuyên bố từ cơ quan thẩm quyền xác nhận sản phẩm không bị thao túng.
Ngoài ra, tiêu chí sử dụng Giấy chứng nhận nguồn gốc thủy sản khai thác đơn giản hóa (Simplified Catch Certificate - SC) theo Điều 6 của Quy định Thực hiện (EC) No. 1010/2009 và mẫu tại Phụ lục đã được sửa đổi bởi Quy định Thực hiện (EU) No. 2025/1522, nhưng các thay đổi này chỉ áp dụng từ ngày 10 tháng 1 năm 2027. Thư từ DG MARE cũng lưu ý rằng đến ngày 10 tháng 1 năm 2028, các mẫu cũ của CC và PS vẫn có thể sử dụng cho các lô hàng được xác nhận trước ngày 10 tháng 1 năm 2026 và trình nhập khẩu vào EU trước ngày 10 tháng 1 năm 2028.
Các mốc thời gian áp dụng các mẫu mới và giai đoạn chuyển tiếp
Tài liệu DG MARE cung cấp biểu đồ thời gian rõ ràng về việc áp dụng các mẫu mới và chấm dứt phiên bản cũ. Từ ngày 10 tháng 1 năm 2026, mẫu CC mới (Revised CC Template) trở nên bắt buộc, trong khi mẫu cũ (Original CC Template) chỉ áp dụng cho lô hàng được xác nhận trước ngày này và trình nhập khẩu trước ngày 10 tháng 1 năm 2028. Tương tự, mẫu PS mới (Revised PS Template) bắt buộc từ ngày 10 tháng 1 năm 2026, với mẫu cũ chỉ dùng cho lô hàng xác nhận trước ngày đó và nhập khẩu trước năm 2028. Mẫu NMD mới (New NMD Template) bắt buộc nếu được ký sau ngày 10 tháng 1 năm 2026.
Đối với SC, mẫu cũ (Original SC Template) tiếp tục đến ngày 10 tháng 1 năm 2027, sau đó mẫu mới (Revised SC Template) áp dụng, với giai đoạn chuyển tiếp cho lô hàng xác nhận trước năm 2027 và nhập khẩu trước năm 2028. Đến ngày 10 tháng 1 năm 2028, tất cả mẫu cũ chấm dứt hiệu lực, chỉ chấp nhận mẫu mới cho mọi chứng nhận nhập khẩu.
Tài liệu cũng trình bày dưới dạng sơ đồ hướng dẫn xác định việc sử dụng mẫu cho các quốc gia không có thỏa thuận đặc biệt với EU. Nếu chứng nhận CC hoặc PS được xác nhận trước ngày 10 tháng 1 năm 2026 và trình nhập khẩu trong giai đoạn chuyển tiếp từ 10 tháng 1 năm 2026 đến 10 tháng 1 năm 2028, thì mẫu cũ (Original CC, SC, PS) được áp dụng. Nếu xác nhận giữa 10 tháng 1 năm 2026 và 10 tháng 1 năm 2027, mẫu CC mới bắt buộc, mẫu PS mới bắt buộc, nhưng mẫu SC cũ vẫn dùng. Sau ngày 10 tháng 1 năm 2027, tất cả mẫu mới (Revised CC, SC, PS) là bắt buộc. Giai đoạn chuyển tiếp chỉ áp dụng cho sản phẩm thủy sản được bắt và xác nhận trước ngày 10 tháng 1 năm 2026 nhưng trình nhập khẩu sau ngày đó.
Những mốc thời gian này nhằm đảm bảo tính nhất quán, tránh gián đoạn thương mại nhưng vẫn thúc đẩy tuân thủ nghiêm ngặt hơn. DG MARE cung cấp các liên kết hữu ích như website của mình, FAQ về Quy định IUU, và FAQ về các thay đổi mới trong hệ thống chứng nhận CATCH.
Khả năng triển khai hệ thống chứng nhận điện tử CATCH tại Việt Nam
Hệ thống CATCH là nền tảng trực tuyến số hóa chương trình chứng nhận thủy sản khai thác của EU, quản lý tích hợp xử lý, lưu trữ và trao đổi thông tin, tài liệu liên quan đến thủy sản nhập khẩu vào EU và xuất khẩu khi cần. Đây là hệ thống miễn phí, đáng tin cậy, đơn giản, rõ ràng và minh bạch, tăng độ tin cậy dữ liệu, thúc đẩy luồng dữ liệu điện tử không giấy tờ từ quốc gia cờ tàu đến quốc gia thành viên EU nhập khẩu. CATCH giúp đẩy nhanh thủ tục hành chính, giảm gánh nặng và tạo thuận lợi cho xuất khẩu từ quốc gia không thuộc EU, đồng thời phát hiện dễ dàng chứng nhận gian lận, góp phần chống IUU.
Các quốc gia thành viên EU bắt buộc sử dụng CATCH từ ngày 10 tháng 1 năm 2026, nhưng EU khuyến khích mạnh mẽ các quốc gia ngoài khối sử dụng để số hóa hoàn toàn quy trình. Trong thư ngày 4 tháng 10 năm 2025, DG MARE giới thiệu CATCH đến Cục Thủy sản và Kiểm ngư Việt Nam, đề nghị đánh giá khả năng sử dụng trực tiếp cho việc lập và chứng nhận nguồn gốc thủy sản khai thác xuất khẩu sang EU.
DG MARE chia sẻ link truy cập môi trường tập huấn trên TRACES NT (https://webgate.training.ec.europa.eu/tracesnt/login), với tài khoản thử nghiệm cho các vai trò như nhà xuất khẩu, thuyền trưởng, cơ quan thẩm quyền. Những tài khoản này chỉ dùng cho tập huấn, không sử dụng dữ liệu thực. Hệ thống có 5 đối tượng tham gia: Fish Exporter, Fish Master, Fish Authority, Processing Plant, Fish Port Authority. DG MARE hướng dẫn chi tiết từng bước, và tất cả tài liệu có sẵn trên website chính thức.
Việt Nam là một nước đang nỗ lực gỡ “thẻ vàng” IUU đã thiết lập được một hành lang pháp lý chặt chẽ, một hệ thống truy xuất nguồn gốc tương đối hoàn thiện với hệ thống cơ sở dữ liệu nghề cá VnFishbase cùng nhật ký khai thác điện tử eCDT đầy đủ. Khi nhà nhập khẩu chủ động khung tiêu chuẩn, Việt Nam sẽ dễ dàng theo kịp đáp ứng bằng các dữ liệu đầy đủ từ doanh nghiệp xuất khẩu tới tàu/đội tàu khai thác. Việc EU triển khai CATCH có thể giúp Việt Nam giảm giấy tờ, tăng tốc độ và tuân thủ tốt hơn Quy định IUU, góp phần vào phát triển bền vững ngành thủy sản.
Hải Đăng