Bảo vệ môi trường - tiền đề cho tăng trưởng bền vững của thủy sản
Tỉnh Cà Mau mới sau khi sáp nhập với tỉnh Bạc Liêu có hơn 450.000 ha diện tích nuôi trồng thủy sản, chiếm hơn 1/3 tổng diện tích nuôi của cả vùng đồng bằng sông Cửu Long. Với sản lượng hàng năm đạt trên 800.000 tấn, đây là khu vực có giá trị xuất khẩu thủy sản hàng đầu cả nước, với các sản phẩm chủ lực như tôm sú, tôm thẻ chân trắng, cua, cá rô phi và cá chẽm.
Tuy nhiên, tốc độ phát triển nhanh kéo theo áp lực ô nhiễm môi trường nuôi trồng và chế biến. Nhiều vùng nuôi thâm canh sử dụng khối lượng lớn thức ăn, thuốc và hóa chất, trong khi hệ thống xử lý nước thải chưa đồng bộ, dẫn đến tình trạng phú dưỡng, sụt giảm chất lượng nước mặt và trầm tích. Một số vùng nuôi tập trung như Đầm Dơi, Năm Căn, Phú Tân… đã ghi nhận hàm lượng nitrat, photphat và coliform vượt ngưỡng cho phép trong các đợt quan trắc gần đây của Sở Nông nghiệp và Môi trường.
Trước thực trạng đó, Kế hoạchcủa tỉnh nhằm thực hiện Quy hoạch bảo vệ môi trường quốc gia xác định: phải đặt bảo vệ môi trường làm trục xuyên suốt cho phát triển thủy sản. Tất cả các dự án, vùng quy hoạch, và khu hạ tầng phục vụ nuôi trồng, chế biến thủy sản đều phải được rà soát, cập nhật và điều chỉnh phù hợp với định hướng phân vùng môi trường quốc gia, bảo đảm nguyên tắc không xung đột giữa tăng trưởng kinh tế và sức chịu tải sinh thái.
Trọng tâm giai đoạn 2026 - 2030 là xây dựng cơ sở dữ liệu môi trường vùng nuôi thủy sản, kết nối với mạng lưới quan trắc quốc gia; xác định rõ khu vực hạn chế phát thải, vùng bảo vệ nghiêm ngặt, và có lộ trình di dời các cơ sở nuôi - chế biến không đạt chuẩn ra khỏi khu vực nhạy cảm. Đây được coi là bước khởi đầu để ngành thủy sản Cà Mau phát triển theo hướng xanh - sạch - tuần hoàn.
Hoàn thiện hạ tầng môi trường và hệ thống quan trắc phục vụ ngành thủy sản
Kế hoạch của tỉnh nhấn mạnh nhiệm vụ rà soát và nâng cấp hệ thống xử lý chất thải tập trung, đặc biệt là các khu vực liên quan trực tiếp đến sản xuất thủy sản. Các khu xử lý cấp vùng sẽ được bố trí ở vị trí cao ráo, tránh ngập mặn, có khoảng cách an toàn với khu dân cư và khu nuôi. Công nghệ xử lý sẽ được lựa chọn theo hướng sinh học, tuần hoàn nước và tái sử dụng phụ phẩm, phù hợp điều kiện đặc thù của Cà Mau - vùng đất thấp trũng, mạng lưới sông rạch dày đặc.
Đối với hoạt động nuôi trồng, tỉnh sẽ từng bước thiết lập mạng lưới quan trắc môi trường nước tại các vùng tôm - lúa, tôm sinh thái, nuôi công nghiệp và vùng nước ngọt. Dữ liệu được thu thập định kỳ để đánh giá sức chịu tải của thủy vực, phục vụ điều chỉnh mật độ nuôi và cảnh báo dịch bệnh. Cơ chế này đồng thời gắn kết với chương trình quan trắc và cảnh báo môi trường quốc gia, giúp chia sẻ dữ liệu hai chiều với Bộ Nông nghiệp và Môi trường.
Việc xây dựng bản đồ phân vùng môi trường thủy sản là một nội dung trọng tâm khác. Bản đồ sẽ xác định rõ từng loại thủy vực: vùng phù hợp nuôi mặn - lợ, vùng nước ngọt ổn định, khu vực cần phục hồi hoặc hạn chế nuôi. Các thông số môi trường - từ độ mặn, pH, hàm lượng oxy hòa tan đến dinh dưỡng - sẽ được cập nhật thường xuyên, làm cơ sở cho cấp phép và quản lý vùng nuôi.
Trong công tác quản lý sau thu hoạch, kế hoạch yêu cầu kiểm soát chặt nước thải từ chế biến thủy sản, đảm bảo tất cả nhà máy trong các khu, cụm công nghiệp chế biến phải có hệ thống xử lý đạt chuẩn QCVN 11-MT:2015/BTNMT hoặc cao hơn. Đồng thời, khuyến khích tái sử dụng bùn thải, phụ phẩm từ nước rửa cá, đầu tôm, vỏ tôm để sản xuất phân bón, thức ăn gia súc, góp phần hình thành chuỗi sản xuất khép kín trong ngành thủy sản.
Việc hoàn thiện hạ tầng môi trường và tăng cường quan trắc sẽ giúp Cà Mau nâng cao năng lực dự báo, chủ động ứng phó với hiện tượng xâm nhập mặn, ô nhiễm hữu cơ và tảo độc nở hoa - những rủi ro đang có xu hướng gia tăng do biến đổi khí hậu. Đây cũng là bước chuẩn bị cần thiết để địa phương hướng tới chuẩn mực xuất khẩu xanh, đáp ứng yêu cầu khắt khe của các thị trường EU, Mỹ và Nhật Bản về truy xuất nguồn gốc và an toàn sinh thái.
Phát triển kinh tế tuần hoàn và mô hình nuôi sinh thái trong thủy sản
Một trụ cột quan trọng trong kế hoạch là thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, hướng đến mô hình “không chất thải” trong toàn chuỗi thủy sản. Theo đó, Cà Mau sẽ khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã, hộ nuôi ứng dụng mô hình tuần hoàn - tận dụng phụ phẩm và tái sử dụng tài nguyên nước.
Đối với vùng nuôi tôm công nghiệp, mục tiêu là giảm 30 - 40% lượng nước thay trong chu kỳ nuôi, áp dụng hệ thống tuần hoàn nước (RAS) và biofloc, kết hợp sử dụng chế phẩm sinh học thay thế kháng sinh. Các mô hình nuôi tôm siêu thâm canh tuần hoàn tại Năm Căn, Phú Tân đã cho thấy khả năng giảm phát thải, tiết kiệm chi phí xử lý nước và nâng cao chất lượng sản phẩm.
Với vùng tôm - lúa và tôm sinh thái, tỉnh định hướng bảo tồn cấu trúc đa tầng của hệ sinh thái tự nhiên, tận dụng tán rừng ngập mặn và thảm thực vật thủy sinh để lọc nước, hấp thu dinh dưỡng dư thừa. Mô hình này không chỉ giúp ổn định môi trường mà còn tạo ra chứng nhận tôm sinh thái quốc tế (Naturland, ASC, BAP) - một lợi thế lớn trong xuất khẩu.
Trong lĩnh vực chế biến, các doanh nghiệp được khuyến khích đầu tư dây chuyền xử lý phụ phẩm thủy sản để sản xuất bột cá, dầu cá, chitosan và phân hữu cơ. Đây là cách tiếp cận “kinh tế xanh” mà nhiều nước tiên tiến như Na Uy, Nhật Bản đã áp dụng, vừa giúp tận dụng nguồn nguyên liệu, vừa giảm ô nhiễm. Cà Mau cũng hướng đến việc liên kết vùng với Bạc Liêu, Sóc Trăng để hình thành “cụm công nghiệp tái chế thủy sản”, hỗ trợ lẫn nhau trong xử lý chất thải và sử dụng năng lượng tái tạo.
Trong dài hạn, Tỉnh sẽ phối hợp Bộ Nông nghiệp và Môi trường triển khai các dự án nghiên cứu thử nghiệm mô hình nuôi thông minh thích ứng khí hậu, như hệ thống cảm biến tự động đo chất lượng nước, ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong quản lý dịch bệnh thủy sản, và tích hợp dữ liệu quan trắc vào hệ thống cảnh báo vùng ĐBSCL. Các ứng dụng này giúp người nuôi dự báo sớm rủi ro, điều chỉnh quy trình kỹ thuật và giảm thiểu thiệt hại kinh tế.
Bảo tồn nguồn lợi thủy sản và phục hồi hệ sinh thái nước
Song song với phát triển kinh tế, Tỉnh đặt ra yêu cầu bảo tồn và phục hồi hệ sinh thái tự nhiên - nền tảng sinh học của ngành thủy sản. Tỉnh sẽ tiến hành xác lập và quản lý các khu bảo vệ nguồn lợi thủy sản cộng đồng, đặc biệt tại các cửa sông, rừng ngập mặn ven biển và vùng nước nội địa có đa dạng sinh học cao.
Các chương trình tái tạo nguồn lợi thủy sản bản địa như cá bống tượng, cá chẽm, tôm đất, cua biển sẽ được đẩy mạnh, thông qua thả giống tái tạo và giám sát mật độ khai thác. Đồng thời, tỉnh sẽ rà soát, lập danh mục các loài thủy sinh ngoại lai xâm hại để kiểm soát chặt chẽ, tránh ảnh hưởng đến hệ sinh thái tự nhiên.
Cà Mau cũng xác định rõ vai trò của rừng ngập mặn và đầm nước nội đồng trong việc duy trì chất lượng môi trường và chuỗi sinh sản tự nhiên của các loài thủy sản. Các khu vực rừng phòng hộ ven biển Tây và Đông sẽ được lồng ghép nhiệm vụ bảo vệ đa dạng sinh học và phát triển sinh kế dựa vào hệ sinh thái. Mục tiêu là đến năm 2030, toàn tỉnh có ít nhất 20 khu vực được công nhận là khu bảo vệ nguồn lợi thủy sản cấp tỉnh hoặc cấp cộng đồng, trở thành “vùng đệm sinh học” bảo vệ môi trường tự nhiên cho vùng nuôi.
Ngoài ra, việc tăng cường thanh tra, kiểm tra hoạt động khai thác nội đồng và ven biển, kết hợp tuyên truyền phòng chống khai thác hủy diệt, sử dụng xung điện, chất nổ… cũng được đưa vào nội dung kế hoạch. Đây là bước góp phần duy trì nguồn lợi lâu dài, đồng thời đáp ứng yêu cầu quốc tế trong lộ trình gỡ “thẻ vàng” IUU của Ủy ban châu Âu (EC).
Liên kết vùng và hướng tới chuẩn mực quốc tế trong phát triển thủy sản
Trong tổng thể quy hoạch, Cà Mau không đứng riêng lẻ mà đóng vai trò “nút liên kết môi trường thủy sản” trong toàn vùng đồng bằng sông Cửu Long. Việc thực hiện đồng bộ kế hoạch này sẽ kết nối với quy hoạch bảo vệ môi trường của tỉnh An Giang, tạo thành mạng lưới quan trắc và bảo tồn liên vùng.
Các hệ thống cảnh báo chất lượng nước, quan trắc mặn - phèn - ô nhiễm sẽ được tích hợp, cho phép dự báo sự cố môi trường xuyên tỉnh, bảo đảm đồng bộ trong ứng phó với biến đổi khí hậu. Trong tương lai, Cà Mau hướng tới việc chia sẻ dữ liệu với Trung tâm dữ liệu môi trường quốc gia, giúp thống nhất quản lý toàn vùng ĐBSCL theo chuẩn quốc tế ISO 14064 về kiểm kê phát thải khí nhà kính.
Việc triển khai Quy hoạch bảo vệ môi trường quốc gia trên địa bàn Tỉnh không chỉ có ý nghĩa về bảo tồn mà còn tạo điều kiện để Cà Mau đáp ứng tiêu chuẩn “sản xuất thủy sản bền vững” của các hiệp định thương mại tự do như EVFTA và CPTPP. Đây là yếu tố quan trọng giúp các sản phẩm thủy sản của tỉnh nâng cao khả năng cạnh tranh và tiếp cận thị trường xuất khẩu có yêu cầu cao về môi trường và truy xuất nguồn gốc.
Việc Cà Mau ban hành kế hoạch thực hiện Quy hoạch bảo vệ môi trường quốc gia thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến 2050 thể hiện sự chuyển đổi rõ rệt trong tư duy quản lý thủy sản - từ khai thác theo sản lượng sang phát triển dựa trên hiệu quả sinh thái và giá trị lâu dài.
Từ việc xây dựng hệ thống quan trắc, hoàn thiện hạ tầng xử lý, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn đến bảo tồn nguồn lợi, tất cả đều hướng đến mục tiêu chung: đảm bảo môi trường là nền tảng cho sản xuất và sinh kế bền vững. Trong tương lai gần, những kết quả từ kế hoạch này không chỉ giúp Cà Mau duy trì vị thế “thủ phủ tôm Việt Nam”, mà còn góp phần quan trọng vào việc hiện thực hóa chiến lược phát triển thủy sản xanh, có trách nhiệm của cả nước đến năm 2050.
Hải Đăng