Hiện trạng nghề khai thác thủy sản tại Cần Thơ
Theo báo cáo của UBND thành phố, Cần Thơ hiện có 72 km bờ biển với 797 tàu khai thác hải sản, trong đó khoảng 43,7% hoạt động ở vùng khơi, 14,8% ở vùng lộng và 41,5% ở vùng ven bờ. Tổng số lao động nghề cá lên tới hơn 307.000 người, trong đó có khoảng 5.700 ngư dân trực tiếp đánh bắt trên biển. Năm 2024, sản lượng khai thác đạt gần 60.000 tấn, góp phần quan trọng vào việc đảm bảo sinh kế và nguồn thu nhập cho cộng đồng ngư dân.
Cơ cấu nghề khai thác của đội tàu cho thấy nhóm lưới kéo chiếm tỷ lệ cao nhất với hơn 50% số tàu, tiếp đến là lưới rê (33%), lưới vây, câu và nghề lồng bẫy. Đây là cơ cấu tiềm ẩn nhiều rủi ro cho nguồn lợi hải sản vì phần lớn các nghề này có tính chất xâm hại sinh cảnh đáy biển hoặc khai thác mang tính tận diệt. UBND thành phố đánh giá, nghề khai thác ven bờ phát triển tự phát, manh mún, thiếu liên kết sản xuất; công nghệ bảo quản sau thu hoạch còn lạc hậu; một bộ phận tàu cá vẫn vi phạm quy định về mắt lưới, cào điện hoặc khai thác trái phép, dẫn đến suy giảm nghiêm trọng trữ lượng hải sản ven bờ và tác động tiêu cực đến môi trường sinh thái.
Từ thực trạng đó, việc chuyển đổi nghề khai thác ảnh hưởng lớn đến nguồn lợi và môi trường sinh thái trở thành yêu cầu cấp bách nhằm bảo đảm cân bằng giữa khai thác và phục hồi nguồn lợi, đồng thời giúp ngư dân có việc làm ổn định, hướng tới phát triển nghề cá bền vững.
Mục tiêu và định hướng chuyển đổi nghề
Mục tiêu chung của kế hoạch là chuyển đổi các nghề khai thác có tác động lớn tới hệ sinh thái sang các nghề thân thiện hơn, hoặc sang hẳn lĩnh vực khác như nuôi trồng, chế biến, dịch vụ hậu cần, du lịch và bảo tồn thủy sản. Thành phố phấn đấu mọi ngư dân được chuyển đổi đều có việc làm, thu nhập ổn định và môi trường lao động an toàn hơn.
Mục tiêu cụ thể giai đoạn 2026 - 2030: giảm ít nhất 5 tàu cá hoạt động vùng lộng và ven bờ ngay trong năm 2026. Đến cuối năm 2027, chuyển đổi 12 tàu vùng khơi đang làm nghề ảnh hưởng lớn (như lưới kéo) sang các nghề thân thiện như rê, câu, chụp, vây hoặc dịch vụ hậu cần. Đến năm 2030, cắt giảm tối thiểu 50 tàu vùng lộng và ven bờ (khoảng 6,27%) và 20 tàu vùng khơi (2,5%). Tổ chức 3 - 5 mô hình thí điểm chuyển đổi nghề từ lưới kéo sang nghề câu, nghề cá giải trí hoặc dịch vụ du lịch biển. Đào tạo nghề cho hơn 600 ngư dân, bảo đảm họ có kỹ năng thích nghi với ngành nghề mới.
Tầm nhìn đến năm 2045, Cần Thơ hướng tới hoàn tất việc loại bỏ các nghề có tác động xấu đến môi trường, nguồn lợi, hình thành đội tàu khai thác hiện đại, áp dụng công nghệ số, thân thiện với môi trường và quản lý theo chuỗi giá trị. Khi đó, nghề cá thành phố sẽ vận hành theo nguyên tắc “khai thác có kiểm soát - bảo tồn có sinh kế”, góp phần đưa Việt Nam ra khỏi danh sách cảnh báo IUU của EC.
Các nhóm giải pháp trọng tâm
Thứ nhất, truyền thông và nâng cao nhận thức. Công tác truyền thông được xác định là giải pháp then chốt. Thành phố sẽ tổ chức các đợt tuyên truyền, hội thảo, tọa đàm, tập huấn để phổ biến mô hình nghề cá giải trí, mô hình chuyển đổi nghề thành công, hướng dẫn kỹ thuật bảo quản và khai thác thân thiện môi trường. Báo, đài Cần Thơ được giao nhiệm vụ tuyên truyền định kỳ hằng quý, phản ánh hiệu quả các mô hình chuyển đổi và lan tỏa thông điệp “khai thác bền vững, bảo vệ nguồn lợi”.
Các thông điệp truyền thông cũng nhấn mạnh tác hại của rác nhựa đại dương, cấm khai thác IUU như sử dụng ngư cụ hủy diệt; đồng thời khuyến khích hình thành các tổ, nhóm đồng quản lý nghề cá - mô hình đã được áp dụng thành công tại nhiều địa phương ven biển khác.
Thứ hai, tăng cường quản lý nhà nước và kiểm soát nghề. UBND thành phố chỉ đạo không cấp phép đóng mới, cải hoán hoặc mua bán đối với tàu làm nghề bị cấm hoặc nghề hạn chế phát triển; ưu tiên cấp phép cho các tàu áp dụng công nghệ tiết kiệm nhiên liệu, hiện đại hóa thiết bị khai thác và bảo quản. Mục tiêu là cắt giảm trung bình hằng năm 1,5% số tàu vùng khơi, 4% vùng lộng và 5% vùng ven bờ, đưa quy mô đội tàu về mức hợp lý, tương ứng 60 - 70% so với hiện trạng.
Thành phố sẽ phối hợp các lực lượng Kiểm ngư, Biên phòng, Công an, Cảnh sát biển kiểm tra, giám sát, ngăn chặn tàu không phép, tàu vi phạm vùng biển nước ngoài, đồng thời giám sát sản lượng bốc dỡ tại cảng cá để đảm bảo 100% sản lượng khai thác được ghi nhận, báo cáo đầy đủ. Đây là bước quan trọng trong chuỗi hành động chống IUU, góp phần đáp ứng yêu cầu truy xuất nguồn gốc của các thị trường nhập khẩu.
Thứ ba, phát triển nghề mới, dịch vụ và du lịch biển. Cần Thơ định hướng chuyển đổi từ các nghề lưới kéo, lưới rê thu ngừ sang nghề câu, chụp, vây; đồng thời phát triển nghề cá giải trí, dịch vụ ẩm thực trên biển, đánh bắt trải nghiệm, hướng dẫn du lịch sinh thái ven bờ, ven đảo. Các khu vực bãi ngang, cửa sông, cửa biển có tiềm năng du lịch được khuyến khích phát triển mô hình “một ngư dân - nhiều sinh kế”: vừa đánh bắt chọn lọc, vừa kết hợp dịch vụ du lịch hoặc nuôi trồng thủy sản nhỏ lẻ, nhằm giảm áp lực lên nguồn lợi tự nhiên.
Ngoài ra, việc chuyển đổi còn bao gồm nuôi trồng và dịch vụ hậu cần thủy sản, phát triển các nghề thu mua, vận chuyển, bảo quản và chế biến sau thu hoạch. Thành phố dự kiến xây dựng chuỗi giá trị bền vững, trong đó các tàu chuyển đổi sẽ được ưu tiên tiếp cận hỗ trợ tín dụng, tập huấn kỹ thuật và tham gia liên kết với doanh nghiệp chế biến.
Cuối cùng là chính sách hỗ trợ, khuyến ngư và khoa học công nghệ. Kế hoạch nhấn mạnh việc triển khai đồng bộ các chính sách hỗ trợ ngư dân chuyển đổi nghề, bao gồm: trợ cấp đào tạo nghề, hỗ trợ đầu tư tàu mới thân thiện môi trường, hỗ trợ chuyển sang lĩnh vực nuôi trồng hoặc dịch vụ, khuyến khích các mô hình đồng quản lý. Hỗ trợ chuyển đổi nghề giúp giảm áp lực lên ngư trường ven bờ, giảm rủi ro tái vi phạm IUU do thiếu việc làm
Công tác khuyến ngư và ứng dụng công nghệ được đặt lên hàng đầu. Thành phố sẽ chuyển giao công nghệ mới trong dự báo ngư trường, bảo quản sản phẩm, cơ giới hóa hoạt động đánh bắt, giảm chi phí nhiên liệu, tăng hiệu quả kinh tế. Đồng thời, từng bước chuyển đổi số trong khai thác hải sản, áp dụng các thiết bị định vị, giám sát hành trình, nhật ký điện tử, và nghiên cứu mẫu tàu vỏ vật liệu mới để thay thế dần tàu gỗ, nâng cao an toàn lao động.
Cơ chế tài chính và tổ chức thực hiện
Nguồn kinh phí thực hiện kế hoạch gồm ngân sách nhà nước (theo phân cấp), các chương trình dự án trong và ngoài nước, và vốn xã hội hóa từ doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân. Việc phân bổ kinh phí sẽ do Sở Tài chính tham mưu, căn cứ khả năng cân đối ngân sách từng năm.
Công tác triển khai được giao cho Sở Nông nghiệp và Môi trường làm đầu mối, phối hợp với các sở ngành như Tài chính, Khoa học - Công nghệ, Giáo dục - Đào tạo, Văn hóa - Du lịch, Công an, Bộ đội Biên phòng và chính quyền các xã, phường ven biển. Mỗi đơn vị có nhiệm vụ cụ thể: từ nghiên cứu khoa học, hỗ trợ vốn, đào tạo nghề, đến tuyên truyền, kiểm soát và tổng hợp báo cáo kết quả định kỳ trước ngày 15/11 hằng năm.
Thành phố cũng sẽ xây dựng, trình ban hành các đề án và nghị quyết ưu tiên, gồm: Đề án chuyển đổi nghề và dự án hỗ trợ ngư dân có tàu cá bị cắt giảm; Quyết định quy định tiêu chí đặc thù về đóng mới, cải hoán, thuê mua tàu cá; Nghị quyết chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề thân thiện môi trường; Các chương trình, dự án bảo vệ và phát triển nguồn lợi thủy sản tại địa phương.
Việc ban hành Kế hoạch chuyển đổi nghề khai thác hải sản là bước đi cụ thể của Cần Thơ trong thực hiện Chiến lược phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045. Cho thấy quyết tâm mạnh mẽ của địa phương trong việc thực hiện chủ trương chung của Chính phủ về tái cấu trúc ngành thủy sản, giảm áp lực khai thác ven bờ, phục hồi trữ lượng và bảo vệ hệ sinh thái biển. Đây cũng là hành động thiết thực đáp ứng các yêu cầu của Ủy ban châu Âu trong việc gỡ “thẻ vàng” IUU, bởi kế hoạch không chỉ cắt giảm cường lực khai thác mà còn thiết lập cơ chế quản lý chặt chẽ từ ngư trường đến cảng cá, từ tàu cá đến ngư dân.
Chuyển đổi nghề sẽ giúp giảm đáng kể các hành vi khai thác bất hợp pháp, tạo sinh kế mới, bền vững cho ngư dân; đồng thời góp phần phục hồi trữ lượng thủy sản, bảo vệ môi trường biển và củng cố hình ảnh “ngư dân có trách nhiệm” trong mắt các đối tác quốc tế.
Với việc triển khai đồng bộ, cùng sự hỗ trợ của các cấp, các ngành, Cần Thơ kỳ vọng trở thành địa phương tiên phong trong chuyển đổi nghề khai thác thủy sản bền vững vùng Đồng bằng sông Cửu Long, góp phần quan trọng vào mục tiêu chung: gỡ thẻ vàng IUU và xây dựng nền kinh tế biển xanh, hiện đại, thân thiện môi trường, bảo đảm sinh kế lâu dài cho ngư dân và phát triển hài hòa giữa con người với thiên nhiên.
Hải Đăng