Ngày 23/10/2017, Ủy ban châu Âu (EC) chính thức đưa ra và áp dụng cảnh báo “thẻ vàng” đối với sản phẩm thủy sản khai thác của Việt Nam. Việc bị cảnh báo “thẻ vàng” đã và sẽ gây ra nhiều hệ luỵ như xuất khẩu thủy sản khai thác sang EU sẽ giảm. Uy tín, thương hiệu của sản phẩm thủy sản khai thác của Việt Nam bị ảnh hưởng. Mặt khác, công tác quản lý trong lĩnh vực thủy sản, đặc biệt là lĩnh vực khai thác đứng trước nhiều thách thức, đòi hỏi phải tập trung nhiều nguồn lực, công nghệ, cũng như cách thức quản lý trong lĩnh vực khai thác thủy sản cũng phải thay đổi.
Đứng trên góc độ là các doanh nghiệp sản xuất chế biến và xuất khẩu hải sản thì việc cảnh báo thẻ vàng đối với sản phẩm hải sản từ đối tác thị trường quan trọng như EU đã ảnh hưởng lớn đến kết quả sản xuất kinh doanh. Tuy nhiên, đứng trên góc độ quản lý ngành thủy sản trong bối cảnh hội nhập kinh tế sâu rộng như hiện nay đây là cũng là thời cơ để Việt Nam có cách nhìn khách quan cũng như đưa ra các giải pháp để đưa Ngành thủy sản phát triển bền vững phù hợp với xu hướng hội nhập như hiện nay.
Sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị
Ngay sau khi Ủy ban châu Âu cảnh báo thẻ vàng, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, các bộ, ban ngành Trung ương và Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố ven biển đã tập trung chỉ đạo và tổ chức thực hiện các khuyến nghị của Ủy ban châu Âu về chống khai thác IUU.
Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị 45/CT-TTg về một số nhiệm vụ, giải pháp cấp bách để khắc phục cảnh báo của Ủy ban châu Âu về chống khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định; Quyết định số 78/QĐ-TTg ngày 16/01/2018 về phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia nhằm ngăn chặn, giảm thiểu và loại bỏ khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định đến năm 2025 và Công điện 1275/CĐ-TTg ngày 19/9/2018 về tăng cường thực hiện một số giải pháp cấp bách trọng tâm về chống khai thác IUU cùng nhiều chỉ đạo khác được Bộ Nông nghiệp & PTNT, các địa phương triển khai quyết liệt.
Ngay sau đó, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đã tổ chức Hội nghị trực tuyến về một số nhiệm vụ cấp bách để khắc phục cảnh báo của Ủy ban châu Âu về chống khai thác (IUU) với 28 tỉnh, thành phố ven biển. Đây là hội nghị quan trọng nhằm đánh giá kết quả những giải pháp, nhiệm vụ đã triển khai thực hiện, đồng thời bàn các giải pháp quyết liệt, hiệu quả hơn để có thể sớm đáp ứng các khuyến cáo của (EC) về IUU, từ đó tháo gỡ “thẻ vàng” đối với thủy sản Việt Nam. Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng đã chủ trì Hội nghị và yêu cầu Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, các Bộ, Ngành Trung ương, Uỷ ban nhân dân 28 tỉnh, thành phố ven biển trực thuộc Trung ương phải quán triệt, triển khai thực hiện nghiêm Chỉ thị 45/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ. Xác định đây là một trong những nhiệm vụ chính trị hàng đầu của Bộ, ngành, địa phương mình, không để EC áp dụng biện pháp “thẻ đỏ”, sớm tháo gỡ cảnh báo “thẻ vàng”, đồng thời coi đây là cơ hội để sắp xếp, chấn chỉnh lại hoạt động khai thác hải sản, phù hợp, đáp ứng với yêu cầu của quốc tế; đồng thời tái cấu trúc ngành thủy sản nói chung. Trong đó không chỉ tập trung vào khai thác, mà phải cơ cấu giữa khai thác và nuôi trồng hợp lý, mục tiêu đảm bảo thu nhập, mức sống của người dân nâng cao và ổn định hơn.
Không chỉ ở Trung ương mà tại các địa phương, đặc biệt là các tỉnh trọng điểm có tàu cá của ngư dân vi phạm vùng biển nước ngoài như: Kiên Giang; Cà Mau; Bạc Liêu, Bình Định; Phú Yên; Khánh Hòa; Quảng Ngãi…công tác khắc phục “thẻ vàng” cũng được triển khai tích cực và quyết liệt. Tại Bình Định, phấn đấu có 100% xã, phường có hoạt động nghề cá có cán bộ và các tổ chức, cá nhân hoạt động nghề cá được phổ biến, tuyên truyền về Luật Thủy sản năm 2017; 100% tàu cá đăng ký cam kết không vi phạm vùng biển nước ngoài bị bắt và xử lý; 100% tàu cá khai thác thủy sản vùng biển khơi được kiểm tra, giám sát sản lượng thủy sản khai thác khi cập cảng; 100% tàu cá dài từ 24 m trở lên có gắn thiết bị giám sát hành trình công nghệ vệ tinh. Ngoài ra, tỉnh Bình Định cũng nỗ lực nâng cấp, xây dựng trạm bờ, đảm bảo tiếp nhận thông tin về vị trí hoạt động của các tàu cá. Xây dựng kế hoạch phối hợp với các cơ quan chức năng tuần tra, kiểm tra, xử lý tàu cá vi phạm quy định IUU. Tại Quảng Ngãi, nhằm ngăn chặn tình trạng tàu cá ngư dân khai thác xâm phạm vùng biển nước ngoài, ngành chức năng tỉnh Quảng Ngãi đã tăng cường tuần tra, kiểm soát xử lý các hành vi vi phạm. Theo đó, tỉnh sẽ áp dụng mức xử lý cao nhất đối với chủ tàu, thuyền trưởng đưa tàu cá đi khai thác trái phép ở vùng biển nước ngoài. Tước giấy phép khai thác vĩnh viễn, đồng thời xử lý hình sự đối với chủ tàu, thuyền trưởng tái phạm, cũng như tổ chức, cá nhân môi giới, tổ chức đưa tàu cá và ngư dân Việt Nam đi khai thác hải sản trái phép ở vùng biển nước ngoài. Ngành chức năng tỉnh Quảng Ngãi cũng buộc chủ tàu khai thác hải sản xa bờ phải lắp đặt thiết bị giám sát hành trình, khi xuất bến bật thiết bị 24/24h để kết nối với trạm bờ của cơ quan chức năng để theo dõi.
Đối với tỉnh Bạc Liêu, ngoài các biện pháp tuyên truyền, ngăn chặn, kiểm tra giám sát hoạt động của các tàu cá, tỉnh Bạc Liêu kiên quyết không cấp giấy phép khai thác thủy sản cũng như không cho đóng mới đối với chủ tàu tái phạm khai thác, đánh bắt bất hợp pháp, vi phạm vùng biển nước ngoài. Tàu cá bị bắt giữ phải trả tiền chuộc, thả hoặc trốn về nước phải tạm dừng chuyển quyền sở hữu và tước quyền giấy phép khai thác thủy sản trong 6 tháng. Đồng thời, không được hưởng các chính sách hỗ trợ của Nhà nước. Các ngư dân cũng nhất quyết tuân thủ các tiêu chí và quy tắc khai thác, đánh bắt xa bờ, để sớm gỡ bỏ "thẻ vàng" của EC.
Về phía các Hiệp hội, hội, doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu hải sản, Ban quản lý các cảng cá, bến cá cùng với ngư dân đã thực hiện các giải pháp để tháo gỡ thẻ vàng. Theo đó, với mục tiêu công bố thông tin về nỗ lực, giải pháp của Việt Nam về khắc phục IUU, truyền tải đến EC và các tổ chức, cá nhân khác có liên quan, tạo sự chuyển biến trong nhận thức và hành động của các cơ quan quản lý và đối tượng trực tiếp thực hiện các quy định của IUU, như các ban quản lý cảng, ngư dân/chủ tàu khai thác hải sản, doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu hải sản… Hiệp hội VASEP đã phát hành cuốn “Sách trắng về Chống khai thác IUU” ở Việt Nam.
Các giải pháp thực hiện khuyến nghị của EC
Trong tháng 5/2018, Đoàn Thanh tra của Tổng vụ các vấn đề về Biển và Thủy sản của EC đã sang làm việc với phía Việt Nam để kiểm tra tình hình triển khai thực hiện các khuyến nghị của EC về chống khai thác IUU. Theo đó, quá trình kiểm tra phía EC tiếp tục đưa ra 04 nhóm khuyến nghị đề nghị phía Việt Nam tiếp tục khắc phục để chống khai thác IUU gồm: Hoàn thiện khung pháp lý; Hệ thống theo dõi, giám sát và kiểm soát hoạt động tàu cá; Thực thi pháp luật; Truy xuất nguồn gốc thủy sản từ khai thác.
Theo đó, đối với nhóm khuyến nghị về hoàn thiện khung pháp lý, Luật Thủy sản 2017 đã được quốc hội thông qua và có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2019, đã cơ bản nội hóa các nội dung liên quan đến chống đánh bắt IUU, trong đó có khuyến nghị của EC…Trong quá trình xây dựng các Nghị định, Thông tư hướng dẫn thi hành Luật Thủy sản, Bộ Nông nghiệp & PTNT đã thường xuyên trao đổi với Tổng vụ các vấn đề về Biển và Thủy sản của EC để lấy ý kiến. Kết quả đã có 22/26 khuyến nghị của EC đã được xử lý cơ bản trong Nghị định quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Thủy sản và Nghị định quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thủy sản. Ngoài ra, đã có 4/26 khuyến nghị đã được xử lý trong các Thông tư. Hiện nay, Bộ Nông nghiệp và PTNT đang khẩn trương hoàn tất 02 Nghị định và các Thông tư liên quan để đảm bảo đồng thời với hiệu lực của Luật Thủy sản.
Về với nhóm khuyến nghị liên quan đến Hệ thống theo dõi, giám sát và kiểm soát hoạt động tàu cá, đây là một trong những nội dung quan trọng để kiểm soát quá trình hoạt động khai thác hải sản của các tàu cá được EC rất quan tâm. Trong dự thảo Nghị định hướng dẫn chi tiết thi hành Luật Thủy sản chuẩn bị được ban hành sẽ quy định tàu cá có chiều lớn nhất 24m trở lên phải lắp đặt thiết bị giám sát hành trình trước ngày 01/4/2019; tàu cá có chiều dài lớn nhất từ 15m đến dưới 24m phải lắp đặt trước ngày 01/10/2019. Ngoài ra, dự thảo Thông tư cũng quy định phải giám sát 100% tàu đánh bắt nguồn lợi thủy sản có chiều dài lớn nhất từ 15m trở lên, tàu vận chuyển thủy sản khi rời bến hoặc cập cảng bốc dỡ thủy sản. Đặc biệt, kiểm soát sản lượng và loài lên bến phục vụ công tác truy xuất nguồn gốc. Bên cạnh đó, kiểm soát chặt tàu nước ngoài.
Đối với nhóm khuyến nghị thực thi pháp luật các lực lượng chức năng đã tăng cường phối hợp triển khai thực hiện các giải pháp để kiểm soát tình hình và giảm thiểu, chấm dứt tình trạng tàu cá Việt Nam vi phạm vùng biển nước ngoài. Theo đó, Bộ Tư lệnh Bộ đội Biên phòng và Tổng cục Thủy sản đã ký Quy chế phối hợp trong công tác bảo vệ chủ quyền, giữ gìn an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội trên biển, đảo; quản lý hoạt động nghề cá, bảo vệ nguồn lợi thủy sản; phòng chống giảm nhẹ thiên tai và tìm kiếm cứu nạn. Đặc biệt, hai bên đã nhất trí cao trong việc kiểm soát chặt chẽ hoạt động của các tàu cá, nhằm chấm dứt tình trạng tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài. Ngoài ra, các tỉnh Bình Thuận, Tiền Giang, Trà Vinh, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Kiên Giang, Cà Mau, Bến Tre đã thực hiện ký quy chế phối hợp trong công tác quản lý tàu cá hoạt động khai thác thủy sản trên biển.
Luật Thủy sản 2017, quy định giao cho Tổ chức quản lý cảng cá thực hiện xác nhận nguồn gốc khai thác thủy sản; Chi cục Thủy sản địa phương chứng nhận sản phẩm thủy sản có nguồn gốc từ khai thác. Đối với thủy sản nhập khẩu phải có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng; thuyền trưởng khi cập cảng phải khai báo sản lượng thủy sản khai thác, nộp sổ nhật ký khai thác.
Với những nỗ lực của cả hệ thống chính trị, vừa qua, từ ngày 29/10 - 01/11/2018, Đoàn Nghị viện Châu Âu đã sang làm việc với Việt Nam và có các buổi tiếp xúc với Quốc hội, Thủ tướng Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và PTNT và đã đánh giá cao nỗ lực của Chính phủ Việt Nam trong việc hoàn thiện khung khổ pháp lý cũng như các giải pháp thực hiện trong việc chống khai thác IUU.
Văn Thọ